Magtymguly;
v
Dili Türkmeniñ
v
Magtymguly söweş bolar,
Ýigidiñ syry paş bolar,
Ýa başyn biýr, ýa baş alar,
Goçaklar ýoldaş üstünde.”
Ýigidiñ syry paş bolar,
Ýa başyn biýr, ýa baş alar,
Goçaklar ýoldaş üstünde.”
v
Milli şahyrymyzyñ edebi myrasyny öwrenmekde we ony halka ýetirmekde sowet döwründe Türkmenistanly alymlar bahasyna ýetip bolmajak işler bitirdiler. Bu ugurda ylaýtada merhum professor Mäti Kösäýewi, Baýmuhammet Garryýewi, Ahmad Ahundow Gürgenlini dagy ýörite ýatlap geçmeli. Soñky döwründe merhum akademik Zylyha Muhammedow, onuñ ýan ýoldaşy merhum Sapar Ahally (Ensary) we häzir aramyzda sag-aman ýören Aşyrpur Merdow (Nurmhammet) bu işde ençeme ylmy eserler we makalalar ýazdylar. Ýöne bu tagallalara garamazdan henize çenli milli şahyrymyzyñ goşgularynyñ tankydy teksti taýýarlanman gelýär. Eger bu iş ýerine ýetirilse onda birgiden bolaşyklygy we şahyryñ adyna berilen goşgulary saýgaryp seljerip bolardy. Gynansagakda Türkmenistanda käbir dar düşünjeli edebiýatçylar “şahyra dil ýetirmeli däl” diýen pähimden ugur alyp, bir tarapdan tankydy tekstiñ taýýarlanmagyna böwet döreden bolsalar, aýry tarapdan her öñ ýeten goşgynyñ şahyryñ adyna berilmegine sebäp boldular.
Filolofiýa ylymlaryñ alymy, Türkolog,
Prof. Zylyha Muhammedowa
Dünýä klassikleriniñ eserlerini seljerip, olar barada tankydy tekst taýýarlamak kadaky düzgün, ol bir topar ýurtlarda, birgiden klassikler hakynda bir eýýam edilen iş. Ýöne bizde Magtymgula gezek gelende haýsydyr bir sebäp ýa-da sebäplere görä bu işe baş goşulman, goşdurylman gelinýär.
Biz bu makalada “taýak ýetýänçä ýumruk´diýlişi ýaly, şahyrymzyñ käbir goşgularyna düşündiriş bermäge we olar barada öz garaýşymyzy beýan etmäge synanşýarys. Elbetde ylmde jedel hemişe açyk galýandyr.
Onda başda şahyrmzyñ ady we edebi lakamayndan gürrüñe başlaýlyñ
Magtymguly (Maxtymguly مختومقلی) diýmek näme? Bu arapça iki sözden ybarat. «Mahtum مختوم» arap dilinde tamamlanan, gutaran, hatym edilen, «gul قل» bolsa, gul, hyzmatkär. «ý»(ی) goşulmasy-da parsça, eýelik düşümi. onda Mahtumguly «tamam edijileriñ guly» diymek bolýar.
Eger ol Mahdum مخدوم bolsa, Mahdum Arapça hyzmatkär, gul manysynda, onda Magtymgulu «Gullar guly» boylar. Käbir daş basmalarda ol «Mähtemguly» محطم قلی görnüşinde-de ýazylypdyr. Bu sözüñ manysy anyk däl, ýöne Arapça «magsym ماغصیم » sözi-aslynda mä:su:m معصوم günäsiz, päk diymek. Şahyryñ öz goly bilen ýazan ýekeje sözi-de bize mälim bolmansoñ bu barada belli bir zat aýtmak mümkin däl, düşündirişler diñe çalkama bolup galýar.
Pyragy diýmek näme? Arapçada munuñ iki görnüşi, biri-birinden tapawutly iki dürli manysy bar, hem-de «ý»(ی) goşulmasy eýelik düşümidir. 1.Pyrag eger fera:g فارغ= asuda sözünden gelyän bolsa onda ol «dünyänden, bar aladadan boş adam adam manysynda. Bir ýerde:
Magtymguly adyñ döndi pyraga,
Paryg bolup, çek özüñi gyraga.
diýen setire gabat gelýäris.
2. Eger Pyragy, fyra:g فراق = aýralyk, hijran manysynda bolsa onda şahyr, ýaryndan, doganlaryndan ýa-da atasy Azadydan aýrylany, daşlaşany sebäpli bu lakamy alan bolmaly. Munuñ-da aslynda nähili ýazylşyny bilmänimiz üçin belli bir zat aýtmakdan saklanýarys.
Milli şahyrymyzyñ edebi mirasyny öwrenmek işi baryp Türkmenistan jemhuriýeti gurlan ýyllardan ýagny 1924-nji ýyldan bäri yýzy giderli dowam edip gelýär. Şol ilkinji ýyllarda şahyryñ diñe il-güni wasp edýän goşgularyny çap edip, başga temaly goşgulary ünsden düşrüldi. Muña döwrüñ siýasaty güýçli täsir etdi. Ol döwürde şahyrymyzyñ milli duýgulary ösdürýän goşgularyny öwrenýän we öwredýän alymlaryñ erkana işlemegine hem ýaşamagna ýol berilmedi, olary yýzarlap başladylar, ençemesiniñ bolsa başyna ýetdiler.
1940-nji ýylda ýazuw hat, Latyndan rusça üýtgedilenden soñ Magtymguly- şynaslarmyz rus haty esasynda taýýarlanan tekstler bilen işlemeli boldular. Bu ýagdaý bir näçe kyýnçylyga alyp geldi:
1.Şahyryñ adyna toplanan ähli golýazmalar arap hatynda, şoña görä bu haty, arap-pars dili bilmezden Magtymgulyny tanamak we tanatmak mümkin däl. Şahyryñ golýazmasy tapylmansoñ, her ýerde rowaýatçylar, bagşylar özlerini gowy diñletjek bolup “aýdar Magtymguly” diýip, bir topar bolaşuklygyñ döremegine seäbp boldular
2. Doly analiz etmezden başga klassik şahyrlaryñ goşgulary Magtymgula berildi. Muña Gaýbynyñ “Saz bilen söhbete” Magrupynyñ “Sazyna degmez”, Seýitnazar Seýdiniñ “Tapylmaz”, Magrupynyñ “Sarp eýleýer aşyny” ýaly goşgulary mysal getirse bolar.
3. Şahyryñ arapça ýazylan teksti rus/kril hatyna geçirildi, ýöne arap sözlerini rus haty bilen doly ýazyp bolmaýar. Mysal üçin “tiken” we “pes” manysyny añladýan we arapça aýrý-aýry görnüşde ýazylýan خار، خوار söz latynça ýa-da krilçe “har” diýip ýazylýar, onuñ maysyny diñe goşgudan añlasa bolýar. Şol esasda bir topar sözler ýalñyş ýazylyp, köp säwlik goýberildi. Esasan şahyryñ goşgulary sowet eýýamyndan öñ dürli kätipler, dürli aksentlerde gürleyän mollalar tarapyndan ýazylansoñ, bu ýerde-de birgiden näsazlyklar emele geldi.
4. Döwrüñ ideologiýa esysynda Magtymgulynyñ adyna birnäçe ýasama goşgular düzüp berdiler we şahyryñ edebi mirasyny galplaşdyrdylar, şahyrymyza hormatsyzlyk etdiler.
Şahyryñ adyna berilen käbir goşgulara syn:
Biz bu makalada “taýak ýetýänçä ýumruk´diýlişi ýaly, şahyrymzyñ käbir goşgularyna düşündiriş bermäge we olar barada öz garaýşymyzy beýan etmäge synanşýarys. Elbetde ylmde jedel hemişe açyk galýandyr.
Onda başda şahyrmzyñ ady we edebi lakamayndan gürrüñe başlaýlyñ
Magtymguly (Maxtymguly مختومقلی) diýmek näme? Bu arapça iki sözden ybarat. «Mahtum مختوم» arap dilinde tamamlanan, gutaran, hatym edilen, «gul قل» bolsa, gul, hyzmatkär. «ý»(ی) goşulmasy-da parsça, eýelik düşümi. onda Mahtumguly «tamam edijileriñ guly» diymek bolýar.
Eger ol Mahdum مخدوم bolsa, Mahdum Arapça hyzmatkär, gul manysynda, onda Magtymgulu «Gullar guly» boylar. Käbir daş basmalarda ol «Mähtemguly» محطم قلی görnüşinde-de ýazylypdyr. Bu sözüñ manysy anyk däl, ýöne Arapça «magsym ماغصیم » sözi-aslynda mä:su:m معصوم günäsiz, päk diymek. Şahyryñ öz goly bilen ýazan ýekeje sözi-de bize mälim bolmansoñ bu barada belli bir zat aýtmak mümkin däl, düşündirişler diñe çalkama bolup galýar.
Pyragy diýmek näme? Arapçada munuñ iki görnüşi, biri-birinden tapawutly iki dürli manysy bar, hem-de «ý»(ی) goşulmasy eýelik düşümidir. 1.Pyrag eger fera:g فارغ= asuda sözünden gelyän bolsa onda ol «dünyänden, bar aladadan boş adam adam manysynda. Bir ýerde:
Magtymguly adyñ döndi pyraga,
Paryg bolup, çek özüñi gyraga.
diýen setire gabat gelýäris.
2. Eger Pyragy, fyra:g فراق = aýralyk, hijran manysynda bolsa onda şahyr, ýaryndan, doganlaryndan ýa-da atasy Azadydan aýrylany, daşlaşany sebäpli bu lakamy alan bolmaly. Munuñ-da aslynda nähili ýazylşyny bilmänimiz üçin belli bir zat aýtmakdan saklanýarys.
Milli şahyrymyzyñ edebi mirasyny öwrenmek işi baryp Türkmenistan jemhuriýeti gurlan ýyllardan ýagny 1924-nji ýyldan bäri yýzy giderli dowam edip gelýär. Şol ilkinji ýyllarda şahyryñ diñe il-güni wasp edýän goşgularyny çap edip, başga temaly goşgulary ünsden düşrüldi. Muña döwrüñ siýasaty güýçli täsir etdi. Ol döwürde şahyrymyzyñ milli duýgulary ösdürýän goşgularyny öwrenýän we öwredýän alymlaryñ erkana işlemegine hem ýaşamagna ýol berilmedi, olary yýzarlap başladylar, ençemesiniñ bolsa başyna ýetdiler.
1940-nji ýylda ýazuw hat, Latyndan rusça üýtgedilenden soñ Magtymguly- şynaslarmyz rus haty esasynda taýýarlanan tekstler bilen işlemeli boldular. Bu ýagdaý bir näçe kyýnçylyga alyp geldi:
1.Şahyryñ adyna toplanan ähli golýazmalar arap hatynda, şoña görä bu haty, arap-pars dili bilmezden Magtymgulyny tanamak we tanatmak mümkin däl. Şahyryñ golýazmasy tapylmansoñ, her ýerde rowaýatçylar, bagşylar özlerini gowy diñletjek bolup “aýdar Magtymguly” diýip, bir topar bolaşuklygyñ döremegine seäbp boldular
2. Doly analiz etmezden başga klassik şahyrlaryñ goşgulary Magtymgula berildi. Muña Gaýbynyñ “Saz bilen söhbete” Magrupynyñ “Sazyna degmez”, Seýitnazar Seýdiniñ “Tapylmaz”, Magrupynyñ “Sarp eýleýer aşyny” ýaly goşgulary mysal getirse bolar.
3. Şahyryñ arapça ýazylan teksti rus/kril hatyna geçirildi, ýöne arap sözlerini rus haty bilen doly ýazyp bolmaýar. Mysal üçin “tiken” we “pes” manysyny añladýan we arapça aýrý-aýry görnüşde ýazylýan خار، خوار söz latynça ýa-da krilçe “har” diýip ýazylýar, onuñ maysyny diñe goşgudan añlasa bolýar. Şol esasda bir topar sözler ýalñyş ýazylyp, köp säwlik goýberildi. Esasan şahyryñ goşgulary sowet eýýamyndan öñ dürli kätipler, dürli aksentlerde gürleyän mollalar tarapyndan ýazylansoñ, bu ýerde-de birgiden näsazlyklar emele geldi.
4. Döwrüñ ideologiýa esysynda Magtymgulynyñ adyna birnäçe ýasama goşgular düzüp berdiler we şahyryñ edebi mirasyny galplaşdyrdylar, şahyrymyza hormatsyzlyk etdiler.
Şahyryñ adyna berilen käbir goşgulara syn:
1- “Türkmeniñ”
Esasan bu goşy Türkmenistan döwleti döräp, onuñ kartasy çyzylandan soñ aýdylana meñzeýär, ýogsa Magtymgulynyñ döwründe beýle bir jeografiýa bölünşige gabat gelmeýäris. Onsoñ bu goşgynyñ arap-pars elip-biýsinde ýazylan teksti-de ýok, ol diñe rus/kril hatynda ýazylyp golýazmalar fonduna gowşurlypdyr. (Belki Magtymguly krilçe ýazandyr!!)
“Jeýhun bilen baher Hazar arasy”. Bu goşgynyñ birinji setiri golýazmalar fonduna gowşurlan görnuşi-rus hatynda şeýle: “Jeýhun bahri deñiz Hazar arasy.”
Ýa şol goşgynyñ 2-nji bendindäki: “Hak sylamyş bardyr onuñ saýasy” diýen sözler “Türkmen binasy” diýen goşgyda gaýtalanýar.
“Ýow üstüne ýowdyr ýoly türkmeniñ” ýa-da “Alamana ýörär ýoly türkmeniñ” diýmegiñ özi bir gelşiksiz. Näme, türkmeniñ mydama ýow (duşman) gözlemekden, ýa-da alamançylykdan başga işi bolmanmyka? Heý-de, Magtymguly öz halkyny şeýle kemsidermi?
Umuman bu goşgynyñ awtory Türkmenistany wasp edip, mertligi, batyrlygy öwüp, Magtymguly ýaly saýrap duran dili bardyr diýip, ilini-gününi wasp edip “Sözlär Magtymguly dili Türkmeniñ” diýipdir. Ýogsa Magtymguly hiç haçan ulumsylyk etmedik we özüni iliñ saýrak dili diýip öwünmedik şahyr ahyryn.
2- “San bolsam”
Bu goşgynyñ awtory-da hamana şahyrymyzyñ orny Abusad? Omar Haýýam, Hemedany? Ferdowsy, Nyzamy, Hafiz Perwany?... ýaly şahyrlardan pes bolup, käşki olar bilen deñ bolsam, olaryñ sanynda dursam diýip, arzuw etdiripdir. Elbetde her millet öz şahyryny jany-teni bilen söýýändir, oña hormat goýýandyr, edil bizde Magtymguly şahyr sylanşy ýaly. Ýöne biziñ milli şahyrymyz hiç haçan Ferdowsy ýaly şounistik ideýa gulluk eden adam däldi, şonuñ üçin onuñ orny diñe türkmenleriñ arasynda däl, eýsem bütin Gündogarda belent bolup gelýär.
Şu goşgynyñ 4-nji bendiniñ 4-nji setrindäki “Mälik omar” golýazma fonduna berlende ol rusça aýdylşy ýaly “Xalyf omar” görnüşinde bolup soñ üýtgedilipdir. Şeýle-de bu goşgynyñ ahyrky bendindäki “Arbeýin golunda” bolsa rusça “ok ýaý” sözüni añladýan “arbalet” görnüşinde berilip, soñra şeýle düzeldilipdir.
3- “Reýgan eýledi”
Bu goşguny Molla Pürli diýen birisi Fonda gowşurypdyr. Umuman Magtymgulynyñ öz goşgularynda “Reýgan” diýen başga bir söze gabat gelinmeýär. Ol parsça “Raaýgaan = mugyt, peýdasyz” manaysynda. Onsoñ şol goşgynyñ 2-nji bendiniñ 3-nji setrinde: “Bäş ýylda bir kitap eden işimiz” diýlýär, biziñ bilşimize görä diñe häzirki zaman uniwersitetlerde 5 ýyl okap kitap (diplom işi) ýazylyar, şahyrymyz bolsa ömür boýy ýazyp geçen adam. Ýene-de eger “Gyzlbaşlar” talañçylyk edip, şahyryñ kitabyny ýakan bolsalar, onda näme “Duşmanymy Jeýhun derýa eýledi” diýýär. Jeýhun küje, Eýrandan abanan Gyzlbaş küje?!
4- “Gözel Şirgazy”
Bu goşguda awtor, Magtymgulynyñ asla etmejek ýalñyşyny edip, bir tarapdan “Gelsin diýip garayar ol Gerkez ilim” diýýär, başga bir ýerinde bolsa “Hoş gal bu gün Jeýhun derýasyndan aşdym” diýýär. Eger Hywadan Gerkeze gaýdyljak bolsa onda Jeýhunyñ bu ýerde näme işi bar?
5- “Görülsin indi”
Bu goşgy S.N.Seýdiden alnan bolmaly. Gylyç Mülliýew muny Fonda gowşurypdyr. Bu goşguda-da şahyrymyzñ asla aýtmajak sözi agzalýar. “İlersi Soñydaga sürülsin indi”. Ýagny ýagy Türkmenistandan, Türkmensähra tarap sürülmelimiş! Magtymgulynyñ önüp-ösen ýeri Soñydagyñ iler tarapy, “Hajy gowşan”, “Giýñ jaý”. Heý-de şahyr öz üstüne, öz iliniñ üstüne ýagynyñ çozmagyny dilärmi? Bu goşgyny düzen adam Soñydagyñ añyrsynda türkmenleriñ ýaşaýandygyny bilmeýän bolmaly.
Milli şahyrymyzyñ dürli golýazmalaryny bir ýere ýygnap, onuñ tankydy teksti taýýarlansa, bulardan başga-da birgiden ýalñyşlyklaryñ we bolan galplyklaryñ üsti açylardy.
Sözüni Kerim şahyryñ beýik Pyraga bagyşlan setirleri bilen jemläsim gelýär:
“Diñe uly däl, juda uly sen,
Dag oly, dag şiri Magtymguly sen,
Şonuñ üçin saýlap daşlañ ulusyn,
Ýasadyk biz senden daglañ ulusyn.”
Prag. 2008.05.14
Akmyrat Gürgenli
Taryh ylymlaryñ kandidaty
Goliarne@yahoo.com
Inga kommentarer:
Skicka en kommentar