تأثیرات جنگ جهانی اول

ر
در جنبش رهایی بخش ملت تورکمن

یازدهم نوامبر 1918 جنگ جهانی اول بپایان رسید. جنگی که با خود میلیونها کشته برجای گذاشت. پس از تسلیم شدن دولت آلمان، جنگ رسما به پایان رسید و بدنبال آن امپراطوری آلمان- مجارستان- پروس، امپراطوری عثمانی و نیز امپراطوری روسیه تزاری از هم پاشیده شدند. درنتیجه فعالیتهای جاسوس انگلستان توماس ادوارد لورنس- لورنس عربستان، که در بین اعراب به روباه صحرا مشهور است، سرزمینهای متعددی از خاک امپراطوری عثمانی تجزیه شده، دولتهای جدیدی در خاورمیانه پایه ریزی گشت. که صد البته هدف اساسی انگلستان چیزی بجز دستیابی به چاههای نفت این مناطق نبود.ر
درست در روز پایانی جنگ- یازدهم نوامبر 1918 کشور لهستان از امپراطوری آلمان- مجارستان- پروس جدا گشته، خود را بعنوان دولت مستقل اعلام کرد. در سرزمین موسوم به زندان تزارها نیز جنبش های رهایی بخش شدت یافت و هر یک از نواحی تحت اشغال تزارها منجمله در تورکیستان، قیامهای مردمی شدت یافت. شوونیست های روس برای خوار شمردن و سرکوب این نوع جنبشها دستاویزی همچون "قیام باسماچیان" را مطرح می کند (باسماچی= راهزن). در سرزمین تورکمنها نبرد بین نیروهای "سرخ" و "سفید" نیز شدت میگیرد. فیلمساز مشهور تورکمن آلتی قارلیف با تکیه به رمان "آیغیتلی أدیم" نویسنده مشهور تورکمن بردی کربابا این وقایع را بخوبی به تصویر کشید.ر
بدنبال قرارداد استعماری 1907، ایران، بین روسیه تزاری و انگلستان تقسیم شد. در نتیجه، قسمت شمالی ایران، منجمله سرزمین تورکمنها به اشغال روسها در آمد. شورش عمومی در ایران برای به ثمر رساندن انقلاب مشروطه مانع بزرگی در جهت برسمیت شناختن قرارداد 1907 معروف به وثوق الدوله از سوی تهران بود، ولی پس از کودتای محمدعلی شاه- لیاخوف و به توپ بسته شدن مجلس در سال 1912 ایران قرارداد استعماری فوق را برسمیت شناخت.ر
پس از فروپاشی امپراطوری تزاری، نیروهای روسی مجبور به ترک ایران شدند ولی بریتانیا از این فرصت استفاده کرده به یکه تازی خویش در این سرزمین ادامه داد. نیروهای انگلیسی نه تنها در جنوب ایران، بلکه در دو سوی دریای خزر فعالیتهای نظامی خویش را گسترش دادند. نظامیان انگلیسی به فرماندهی ژنرال دنسترویل به سوی باکو و نیروهای تحت فرماندهی ژنرال آلفرد ماللسون از سمت مشهد و از طرق دوشاق وارد خاک تورکمنستان گردیدند، تا بقول معروف علیه نیروهای بلشویکی بجنگند. این عملیات نظامی ضربات مهلکی به جنبش آزادیبخش تورکمنها وارد گردید، رهبران ملی جنبش ملت ما جنید خان ها و عزیز خان ها مجبور به اتخاذ تاکتیهای متفاوت و مانورهای مختلف درمقابل نیروهای تهاجمی "سرخ" و "سفید" شدند. این امر سبب ازهم گسیختگی جنبش ملی مان گردید، که خود بحث جداگانه ای می طلبد.ر

منبع: مخابرات استراباد. مقصودلو

از سال 1914 روسیه تزاری در سرزمین تحت اشغال خویش در جلگه گرگان و گنبدقابوس شروع به کاشت پنبه نمود و چون با مقاومت وسیع تورکمنها روبرو گردید، مجبور شد تا از روسیه نیروی کار وارد سازد. تورکمنهای ساکن گرگان و اترک با این نیروهای تازه وارد که به غصب زمینهای تورکمنها می پرداختند، وارد نبردی بی امان گشتند. از سوی دیگر تورکمنهای ساکن بالقان- حاشیه دریای خزر، تجن و ماری که به فرمان تزار مبنی بر دادن نیروی کار به جبهه جنگ جهانی اول جواب منفی داده بودند، توسط سربازان تزار وحشیانه سرکوب شدند. این امر سبب مهاجرت وسیع تورکمنهای بالقان به اترک- گرگان گشت. ولی در اینجا نیز ژنرال های روس اعزامی از تورکیستان بسرپرستی مادریتوف از سرکوبی وحشیانه تورکمنها دست برنداشتند. در میان غاصبین اراضی کشاورزی تورکمنها شخصی ارمنی بنام کوچیلان شهره عام بود، وی با حمایت کنسول روس در استراباد، زمینهای مابین بأشیوسقه و سیجوال و نیز اومچالی را بیرحمانه به تصرف خویش در آورد ، بالاخره این ارمنی دچار خشم و غضب تورکمنها شده به سزای اعمال خویش رسید. اینگونه مقاومتهای مردمی سبب قشونکشی روسیه

در سال 1916 گشت. سرزمین تورکمن غارت و عده ای بیشماری بهلاکت رسید.ر
دستان نیروهای اشغالگر تزاری در استرآباد برای انجام هر نوع جنایتی باز بود. آنها یکبار محل تجمع نیروهای "آق اویلی" تورکمن را در حومه گنبدقابوس به توپ بسته پانزده نفر را بهلاکت می رسانند. در آن ایام تورکمنها برای دفاع ایل- اولوس خود نیروی ویژه ای مرکب از جنگجویان تورکمن ار طوایف مختلف را تشکیل میدادند و اصطلاحا به آن "آق اؤیلی" میگفتند.ر
سالدات های روسی و فرماندهان آن حتی جسارت دستگیری رهبر جنبش تورکمنها عثمان آخون وفرزندش را نیز بخود میدهند. چرا که حکومت مرکزی ایران که طبق قرارداد تورکمنچای، ورود کشتی های جنگی اش به دریای خزر ممنوع شده بود، از روسها کمک می طلبد و آنها هر از گاهی مناطق تورکمن نشین حاشیه خزر، کومیش دپه و خواجه نفس را به توپ می بستند.ر

منبع: کتاب سبز. نشر تاریخ ایران. تهران 1363، ص 96

منبع: مخابرات استراباد. مقصودلو

فرماندار نظامی تورکیستان و آمر هجوم به جلگه گرگان، ژنرال کروپاتکین

در سند زیر که در اداره تورکیستان وزارت خارجه روسیه- پطروگراد- نگهداری میشود، وارد شدن خسارت شدید به تورکمنها توسط مقامات روس اعتراف میگردد.ر

در ایام جنگ جهانی اول، تورکمنها با استفاده از ضعف نیروی سرکوبگر تزاری به مبارزات استقلال طلبانه خویش شدت و سرعت بیشتری دادند. در سال 1916 دیپلومات روس گ. ف. چورکین که در میان تورکمنهای گرگان به عملیاتی مشغول بوده، در گزارش خویش به پطروگراد چنین می نویسد:ر

این روزها تورکمنها در امور داخلی خویش بطور کامل مستقل بوده، به حکومت مرکزی مالیات نمی پردازند"ر"

(همت آتایف: جنبش رهایی بخش تورکمنها)
رهبران قیام همچون حاجی بابا، باباقلیچ، مرگن آرچین در راستای تشکیل حکومت ملی به مبارزات خویش سرعت عمل بخشیده، در نشستهای خویش مسئله اتحاد تمامی تورکمنها را خواستار می شوند. در این باره بعدها یعنی در سال 1331 روزنامه اطلاعات در مقاله تهمت آمیزی به تهدید تورکمنها پرداخته نوشت: ما از مسئله تشکیل حکومت ملی تورکمنی آگاهیم، حتی اسامی رهبرانی را که به شورایعالی این حکومت ملی انتخاب شده بود نیز برای تهران مشخص بود".ر
بدنبال هجوم وحشیانه روسها و قتل و غارت آنها سران تورکمن نمایندگانی جهت تظلم و اعاده غرامت به پایتختهای ایران و روسیه می فرستند. بگواه اسناد تاریخی آنها نه تنها غرامتی به تورکمنها نپرداختند، بلکه طلبکار شده، خسارت متحمل شده به سربازان روس را بگردن تورکمنها انداختند. تهران نیز با سکوت مرگبار خویش از اینکه رعایای خویش- بهنگام جمع آوری مالیات، ایران، تورکمنها را جزء رعایای خویش محسوب میکرد، توسط نیروهای خارجی سرکوب شده ابراز شادمانی میکند.ر

منبع: مخابرات استراباد. مقصودلو

سرهنگ خان یموت/ یمودسکی

با پایان عملیات سرکوبی وحشیانه توسط ژنرال مادریتوف روسی، گرسنگی و قحطی شدیدی بر سرزمین تورکمن حاکم میگردد. سرهنگ خان یموت- از نبیره گان قیات خان مشهور، به نمایندگی از تورکمنها طی نامه به حکومت آشغابات چنین می نویسد:ر
" اینک در میان تورکمنها گرسنگی وحشتناکی مشاهده میشود، تجارت با تورکمنها غدغن اعلان گشته، اگر این محدودیت از بین نرود، عده ای زیادی تلف خواهند شد. نماینده دولت روسیه در گرگان باید این محدودیت را رفع نماید."ر

(به نقل از کتاب جنبش 1916 در سرزمین تورکمن. به روسی/ چاپ آشغابات. 1931)

درباره قتل عام تورکمنها توسط نظامیان روسی، شاعر کلاسیک تورکمن دولت مأمت بال قیزیل خود در آن ایام می زیسته چنین ناله میکند:ر

" گون گؤرونمز کافرلارینگ دردیندن، غان بولوپ، سیل آقدی آتینگ غارنیندان
یارالی بولوپ سکیز یریندن، چکری منزیلینه آقدی، ییگیتلر.ر

دؤت یوز سگسن سکیز طایپا تایلاری، ایچینده مامغـولی اولی بایلاری
کافر بیلن ترس سؤه شن جایلاری، بولاشیپ، آلا غانان باتدی، ییگیتلر.ر

ییگیتلریمیز قورت صیفاتلی، شیر دی، دیلینده ثناسی، یادیندا پیر دی
پیریم دییپ، سؤه شه گیردی، شهیدلر یولون توتدی، ییگیتلر.ر

دؤلت مأمت آیدابیلمن جای به جای، بارچانی ساقلاسین یارادان حودای
جفا چکدی دوردی، قیزیل داوی بای، گؤروغلی یولون توتدی، ییگیتلر."ر

(دولت مأمت بالقیزیل. دیوانی. آشغابات. 1932)

***********

با پایان یافتن جنگ جهانی اول، جنبش آزادیبخش ملل ساکن ایران از آنجمله تورکمنها سرعت بیشتری بخود میگیرد. در نتیجه تصویب قوانین ایالتی و ولایتی، تورکمنها - برای دوره دوم مجلس شورایملی- آدینه جان آخوند یارالی بعنوان نماینده خویش به تهران میفرستند.ر
درنتیجه تشکیل دولت بلشویکی شوروی و حمایت ضمنی رهبران این دولت از جنبشهای آزادیبخش از آنجمله جنبش میرزا کوچک خان در گیلان، پسیان در خراسان و عثمان آخون در سرزمین تورکمن، رهبران بلشویک خواهان ارتباط با سران قیام میشود. حتی نماینده دولت بلشویکی در آشغابات پیشنهاد ارتباط با سران جنبش جمهوریخواهان تورکمنستان جنوبی را به مسکو می دهد ولی این پیشنهاد با بی اعتنائی سران بلشویک روبرو میشود چرا که نه شوونیستهای فارس و نه شوونیستهای روس هیچگاه خواهان اتحاد سرزمین تورکمن نبودند و نخواهند بود.ر

منبع: مخابرات استراباد. مقصودلو

بنابراین یکی از نتایج پایان جنگ جهانی اول را میتوان نضج و موج گرفتن انقلابات آزادیبخش ملت تورکمن دانست. جالب اینجاست که این نوع جنبش ها که با نام جمهوریخواهی در آن مقطع در سراسر ایران مشهور بوده، نظیر جنبش جمهوری گیلان، توسط برخی از سیاسی کاران! تورکمن که اطلاع کافی از اسناد و مدارک تاریخی ندارند، مورد انکار قرار گرفته، جنبش سالهای 1924 تورکمنها را صرفا جنبشی برای گریز از پرداختن مالیات به حکومت تهران ارزیابی میکنند که کمال بی انصافی است. در خاتمه این مقاله سندی را ارائه میدهیم که توسط یکنفر غیرتورکمن- یعنی مخبر سفارت انگلستان در استراباد- گرگان نوشته شده است. توخود بخوان حدیث فراوان زین مجمل.ر

منبع: مخابرات استراباد. مقصودلو

توضیح: این مقاله بخشی کوتاه شده از جلد چهارم تاریخ تورکمن بزبان تورکمنی می باشد که به زبان فارسی ترجمه گردید. چاپ و نشر این کتاب مراحل پایانی خود را میگذراند.ر

آقمیرات گورگنلی
کاندیدای علوم تاریخ
نوامبر 2008-11-14
goliarne@yahoo.com