Stalinçiligiñ ganly repressiýasynda
ýok edilen dilçi alym gerçek

Allaguly Garahanov

.
(1892-1938)

(Alymyñ atylyp öldürilmeginiñ 72 ýyllygyna hem-de halkara ene dili gününe bagyşlanýar)


Dilçi alym Allaguly Grahanow özüniñ neşir etdiren «Türkmen diliniñ gramatikasy», okuw maksatlary üçin ýazan ýa-da terjime eden beýleki gullanma eserleri, birnäçe makalalary hem-de guramaçylykly we praktiki işleri bilen türkmen dil ylmynyñ taryhynda öçmejek yz galdyrdy. Ýöne henize çenli onuñ käbir ylmy derñewlerinde, çap etdiren işlerinde öñe süren pikirlerine, anyk meseleler boýunça salgylanyp, diñe ady tutulyp geçilýär diýäýmasañ, A.Grahanowyñ ömri we ylmy döredüjiligi ýeterlik derejede öwrenilmän gelýär.

«Türkmen azatlygy» diýilýän «anti Sowet» guramanyñ agzasy hökmünde «feodal-milletçi» ideýalary wasp eden «klassiki şahyrlaryñ eserlerini halkyñ arasynda ýaýradandygy, hem-de partiýa we hökümet tarapyndan türkmen dili boýunça geçirilen refomlary böwet bolup saklandygy» üçin A.Garahanowa günä ýöñkelip, 1937-nji ýylyñ 20-nji sentýabrinde tussag edilýär. A.Grahanow «NKWD» niñ «üçliginiñ» (troýka sudunyñ) 1938-nji ýylynyñ 25-nji ýanwardaky karary bilen iñ ýokary jeza-atuwa- höküm edilýär, bu aýlyganç höküm şol ýylyñ 26-nji fewralynda Aşgabatda ýerine ýetirilýär.

Arhiw materiallarda tutalitar düzgüniñ sansyz pydalarynyñ, şol sanda Allaguly Grahanowyñ hem nirde jaýlanandygy hakynda maglumat ýok. Şondan 20 ýyldan köpräk wagt geçen soñ 1959-nji ýylyñ 4-nji dekabrinde Türkmenistanyñ ýokary sudunyñ jenaýat işleri boýunça sud topary tarapyndan A.Garahanowa garşy gozgalan jenaýat iş esassyz tapylyp ýatyrylýar we ol aklanýar, ýöne onuñ alym hökmünde ylymdaky hukugy doly dikeldilmeýär. Onuñ galdyran ylmy myrasyny we ömür ýoluny öwrenip, halk köpçüligine ýetirmek zerur hasaplanýar. Beýle edilende onuñ türkmen dil biliminiñ taryhyny öwrenmegine uly goşant boljagy ikujsyzdyr.

1892-nji ýylda Marynyñ töweregindäki Mülki bagşy obasynda eneden dogulan A.Garahanow ýaşka ýetim galyp, daýysy Oraz Çaryýewiñ maşgalasynda terbiýelenýär. A.Garahanow Mary töwereklerinde meşhur bolan Gadam ahunyñ elinde okaýar, soñra Buhara gidip, mederesäniñ talyby bolýar. Düýpli bilim almak maksady bilen Ufa şäherindäki Ýewropa tipli ýokary okuw jaýyna ýerleşýär. Häkimiýet Sowetleriñ eline geçen soñ Daşkentde Orta Aziya uniwersitetini tamamlap, ýokary bilim alýar we şol ýerdäki «İnpos»da işe başlaýar. Gaýgysyz Atabaýewiñ tabşyrygy bilen 1920-nji ýylda Maryda mugallym taýýarlamak boýunça ýokary kurslary açýar. Kurslary gutaranlar, mugallymçylyk etmek üçin mekdeplere, tehnikomlara we ýokary okuw jaýlaryna iberiliýär. Türkmenistan Ylymlar Akademiýasynyñ habarçy agzasy, Türkmenistanyñ halk ýazyjysy Hydyr Derýaýewiñ 20-nji ýyllarda özüni, A.Grahanowyñ Daşkende äkidip, “Türkmen İnposyna” okuwa ýerleşdirendigini, onuñ her tomusda Maryda we Türkmenistanyñ beýleki ýerlerinde bolup, zehinli ýaşlary gözläp tapyp, olary okuwa salmak üçin Daşkende äkidişiniñ, oglanlaryñ ata-enesinden aýrylyp, ýat şähere gitmejek bolup, otla münmän, münden soñam gaçyp galjak bolup, duruşlaryna ençeme gezek şaýat bolandygyny gürrüñ beripdi. Kommunistik Partiýanyñ agzasy bolan A.Grahanow, 1937-nji ýylda tussag edilen wagty “Mülki bagşy” obasynda doktorlyk punktiniñ (klinikanyñ) müdüri bolup işleýärdi. Şonda onuñ aýaly Jumasoltan bilen 8 ýaşly oguljemal, 6 ýaşly Enejan, 4 ýaşly Akjemal we 1 ýaşlyja Ogulhally atly dört sany gyzy yzynda galýar. Bize, häzirlikçe Allaguly Grahanowyñ ömrüne we maşgala durmuşyna degişli şu aýdylanlardan başga dokumental maglumatlary gola salmak başartmady.

Eýsem, medisina ugrunda bilim alan Allaguly Garahanow näme üçin dil bilimi bilen şeýle içgin gyzyklandyka? Munuñ özüne ýetesi sebäbi bar. 20-nji ýyllarda ýörite hünärli kadrlaryñ iññän azdygy sebäpli, türkmen diliniñ meseleleri bilen diñe bir dilçiler däl, eýsem başga kärdäki adamlar hem meşgullanypdyr. Şeýle adamlaryñ görnüklileriniñ biri hem A.Garahanow bolupdyr. Ol meşhur türkmen dilçileri, Muhammed Geldiýew hem-de Kümşaly Böriýew bilen bir hatarda 1922-nji ýylyñ aprilinde Daşkentde döredilip, türkmen dilini öwrenmegiñ we okatmagyñ şol döwür üçin wajyp meselelerini işlän ilkinji ylmy gurama bolan «Türkmen bilim komisýasynyñ» agzalygyna saýlanýar. Bu komisýada görnükli tatar dilçisi prof. Ebad Alparow hem işläpdir.

A.Garahanowyñ 1923-nji ýylda Daşkentde Türkmenistan hökümet neşriýaty tarapyndan daşbasma usulynda 5 müñ tiraž bilen neşir edilen «Ene dilimiz» atly 3-nji okuw ýyly üçin niýetlenen 71 sahypalyk kitabyna 1922-nji ýylyñ 24-nji oktiýabrynda ýazan sözbaşysy şeýle sözler bilen başlanýar:

«Bu “Ene dilimiz” atly kitapny ýazmakny üstüñe almakda bu dogruda özümni mutahasses (spesialist) hasaplap ýazmaga girişdim, belki başga bir höwesek kişi tapylmadygyndan ene dilimizde okuw kitabynyñ örän gereklidigini göz öñüe tutup, “taýak ýetýänçä-ýumruk” diýen ýaly, ýagşyrak ýazujylar tapylýança, oñşuk bolup durýar umudy bilen ýazdym.»

Çagalaryñ okamak endigini ösdürmek, düşünjesini artdyrmak üçin niýetlenen bu gollanmada, türkmen nakyllary, matallary, aýdymlary ertekileri, rowaýatlary, dürli gürrüñleri şeýle-de Magtymguly, Şeýdaýy, Kemine, Mollanepes, Mätäji, Körmolla, Hally, Duwan ýaly şahyrlaryñ, “Melike Delaram” dessanyndan goşgular tutuşlygyna ýa-da bölekleýin ýerleşdirlipdir.

Diliñ praktiki meseleleri, elip-biýi we orfografiýa meseleleri elmydama köpçüligiñ üns merkezinde durýar. Bu ugurlardan, Allaguly Garahanowyñ eden işleri az däl. Ol 1920-nji ýylyñ 1-nji ýarymynda türkmen dili üçin uly zähmete eýe bolan arap ýazuwny reformlaşdyrmak işine gös-göni gatnaşýar. Bu mesele-de özbaşdak bir gurama esaslandyrylýar, A.Garahanow oña ýolbaşçylyk edýär. Muña türkmen döwlet uniwersitetiniñ alymlary tarapyndan taýýarlanan «Häzirki zaman türkmen dili, Aşgabat 1960» diýen okuw kitabynyñ türkmen ýazuwynyñ taryhyndan gysgaça maglumat atly bölüminde getirlen maglumatlar hem güwä geçýär.

Allaguly Garahanow, terjimeçi hökmünde hem köp iş bitripdir. Ol Türkmenistanyñ Kommunist partiýasynyñ MK-niñ sekretarlaryndan Halmyrat Sähetmyrat bilen bilelikde ýazyjy Kuwalenko-niñ” «Syýasy döwlet» eserini türkmen diline terjime edip, 1923-nji ýylda Daşkentde neşir etdirýär. Şol eser 1925-nji ýylda Aşgabatda hem çap edilýär. Şeýle-de alym medisina we himiýa barasyndaky kitaplary hem türkmen diline terjime edipdir. Tussag astynda saklanýarka, sorag edilende beren jogaplaryndan çen tutsañ, A.Garahanowyñ türkmen diliniñ grammatikasy boýunça ýazan kitaby 1929-nji ýylda doly taýýar bolupdyr. Şol ýyl Aşgabatda M.Geldiýew bilen Ebad Alparowyñ «Türkmen diliniñ grammatikasy», Posselowskiniñ «Türkmen dili üçin rusça» kitaplary çapdan çykýar. İki ýyldan soñ A.Garahanowyñ morfologiýa bagyşlanan, möçberi 100 sahypa golaýlaýan «Türkmen diliniñ grammatikasy» diýen kitaby, merkezi «OGİZ» neşriýatynyñ Orta Aziya bölümi tarapyndan neşir edilip köpçülige ýetirilýär.

Alym hökmünde A.Garahanowyñ adyny türkmen dil biliminiñ taryhyna hemişelik girzen, bu işler soñky döwürlerde ýerine ýetiren derñewlerde ýokardakylar ýaly aýratynlyklary, şol sanda kemçilikleri geçilýän-de bolsa, onuñ türkmen diliniñ morfologiýasynyñ öwrenilşinde tutýan anyk orny, dilimiziñ gramatikasy hakynda taglymatynyñ ösüşine awtoryñ goşan goşandy entek doly kesgitlenenok. Geljekde A.Garahanowyñ ömür ýoly we ylmy döredüjiligi jikme-jik öwrenilip, onuñ bize galdyran myýrasyna obýektiw baha beriler diýip umyt edýäris. Ýokarda aýdylanlardan belli boluşy ýaly, ol muña hemme tarapdan doly mynasyp adam.

Akmyrat Gürgenli
Fewral 2010

-------------------------------

Peýdalan çeşmeler:
1.Myratgeldi Söýekow: 10 çynar. Aşgabat. 1993
2.Şol döwre degişli gazetler
3.Şahsy maglumatlar