Akmýrat Gürgenli
Taryh ylymlaryñ kandidaty
Golia@rferl.org

v

Ýol uzak, ýük agyr

v

(Bibi Sara Garynjige gyýsgaça jogap)

v

«Bir mahal gidip ýatan gür jeññelde “aý palta gelýär, gaçyñ how...” diýip ala galmagal turýar. Owunjak agaçlar haşlap garry agajyñ ýanyna barıp: “eşitdiñizmi, palta diýen bela tapyldy, ol barymyzyñ köküni kesýär, nätsekkä” diýip maslahat soraýarlar. Onda garry agaç: “Baryñ görüñ onuñ bir zady hokman özümizdendir” diýýär, görseler paltañ sapy agaçdan ekeni.»

Bu rowaýat büs-bütin biziñ häzirki düşen günümiziñ, ýagdaýmyzyñ aýdyñ mysaly. Biz öz milli kimligimizi, barlygymyzy goramagyñ deregine käbir sebäplere görä, has dogrusy duşmanlaryñ pitneçilikli ot sowurmasy bilen, güýjümizi duşmana tarap däl-de birek-biregiñ üstünden hapa dökmäge sarp edýäris. Muña bolsa biziñ ganym duşmanlarymyz heşelle kakyp, hezil edýärler. Ylaýta-da ýazgylar pars dilinde, duşmanlarymyzyñ düşünjek dilinde ýazylsa, gör olar nädip, hezil edýärndirler.

Howa! Gepi uzadyp oturmaýyn. Ata-babalarymyzyñ diş-dyrnak bolup gorap gelen medeniýetinden, enelerimiziñ ahy-nala öwrülen läle-hüwdülerinden az habarly Lukman diýen bir student, ýene bir gezek gaýtalaýaryn Britan içalysy Jemes Abott diýen näkesiñ baryp 19-njy asryñ aýaklaryndan halkymyzy kemsidip ýazan ýatlamasyny, bilipmi, bilmänmi öz weblaginde ýerleşdirýär. Men oña: «inim, bu işiñ baryp ýatan gödek ýalñyşlyk, milli düşünjäñ pes, ony ösdürjek bol» diýip düşündiriş bermäge syýnanşdym. Bir inglisiñ samramasyny pars terjimeçi Dr.Seýf gäwşeýär diýip, pars şounistleriñ halkymyzyñ üstünden gülýändigini öz makalama sözbaşy edip aldym. Ýöne gynansak-da «çala eşiden çatma ýykar» bolup, hem «Türkmen ilim internet sity» hem-de Lukmanyñ goragyna çykan Bibi Sara Garynjik, asly sebäpkäri görmän, bar günäni meniñ üstüme ýüklejek bolýarlar. “ogurlan utanmaz, üstüne baran uýalar” boldy.

B.Garynjik öz tankydyna baryp ýatan dogry sözbaşyny saýlap alypdyr, howa dogrudanam “ýol uzak” üstesine ýükmen agyr ony çekmäge iner gerek. Şu aşylan menzillere ser salsañ, azyndan geçen 40-50 ýyl bilen deñeşdirlende dogrudanam ösüşiñ bardygyna buýsanman oturyp bilemok. 2-nji jahan urşy ýyllarynda we ondan soñra “Tudeh” partiýanyñ art aýagyndan suw içenler, olaryñ “lepbeý agalaryna” öwrülen Türkmen intellegentsiýasy bilen şu günki ýigitlerimizi, halkymyzyñ gerçek ogul-gyýzlaryny deñeşdireñde ýer bilen gök ýaly tapawuty görse bolýar. Bu gün milli düşüjeleri ösen ýigitlerimiz, arly-namysly ogul-gyýzlarymyz, indi pars şounistere gerekli jogaby berýärler. Sag bolsunlar, başlary dik, ýaşlary uzyn bolsun.

B.Sara.Garynjik öndüriji tankyt bilen ýumryjy, ýykyjy tankydyñ arasynda meni ýumrujylaryñ hatarynda goýupdyr. Sara hanym maña:

نقد قرض آلود، انتقامجویانه، عقب مانده نقش خرابکارانه دارد

Diýip baha beripdir. Käşi « قرض آلود» sözüni dogry ýazsady, bu sözde men nämäni kimden karz alandygymy bilmedim. Men Lukam diýen ýigidi ömrümde görmedik bolsam, onuñ bilen näme alyp berdigim bolup biler, men näme üçin ondan öç almalymyşym? Meniñ tankydy bellegimiñ niresi ýykyjy, ýumruji käşki bellän bolsady. Eger-de men öz halkymyñ goragyna çykyş edenim üçin yýza galak bolýan bolsam, bu meniñ üçin buýsanç, men şeýle yýza galaklygy! Janym-tenim bilen kabul edýärin. Goý siz öñde baryjy boluñ, oña-da guwanarys.

ما کاری نداریم نویسنده کیست و یا مترجم چه کسی است، در هر صورت خاطرات تاریخی است

Biziñ olar bilen bay işimiz bolup biler, olara we olaryñ nökerlerine şeýle bir jogap bereris welin, begenmese almasynlar, almytlaryny bizden alsynlar. Näme taryhy ýatlama diýip, her öñ ýeten näkesiñ sözüni gaýtalap ýörmelimi?

در مرحله ی اول و قبل از هر چیز مسئله را شخصاً با خود این نوجوان در میان میگذاشت، و نظر خود را در این رابطه با ایشان طرح میکرد

Student doganymyz Lukman beýle samramalary ile ýaýmaly, duşmany üstümizden güldürmeli, men bolsa oña ýörite hat ýazyp bu edeniñ name diýmelimi? Näme ol başda bize geñeşik şeýle uly ýalñyşlygy goýberdimi. Ýok Sara hanym bu hususy, öz-ara, iki adamyñ arasyndaky gürrüñ däl, gürrüñ uly. Bir milletiñ namysy, şerefi, abraýy bilen bagly. Bu mesele-de asla dymmaryn. Bu dawada dymýanlary-da ýigrenerin. Onsoñ Lukmanıñ e-mail adresi-de makalada görkezilmändir.

ولی گویا اینکه، آقای گورگنلی کشف بزرگی کرده باشد، و یا اینکه این نوجوان خانه ی ترکمن را بر سر مردم خراب کرده باشد. از عنوانهائی استفاده میکند که هر بچه ی ده ساله ای در استفاده کردن از اینگونه جملات در دنیای امروز خجالت میکشد. چه رسد به کسی که خود را کاندیدای دکترای تاریخ هم میگوید. اجازه بدهید به تفکر اینگونه انسانها برویم که پرچم آی ترکمن، آی ترکمن را از همه بلندتر میکنند، ولی در حقیقت خنجر بر جوان ترکمن و انسانیت و حقوق انسانها میزنند

Ýok Sara hanym! Men hiç açyş etmedim, diñe bar bolan hakykatyñ üstüni açmaga, meseläni gowrak düşündirmäge syýnanşdym. Galyberse Lukman oglan-oglanjyk däl, tüweleme student, añly-düşünjeli, ýöne milli mesele-de düşünjesi diýseñ pes. Men oña şeýle käýemek bilen onuñ milli duýgularyny oýarmak isledim, ýogsam başda aýdyp geçişim ýaly ony tanamagam, onı asla görmedimem.
Eger meniñ tankytlarym utanç beriji bolsa goý utanyberiñ, howa öz halkyna, milletine pis, hapyza, edepsiz diýänleriñ samramalaryny gaýtalaýanlar we olaryñ goragyna çykýanlar utansynlar. Lukmanyñ bu işi dogrudanam halkyñ öýüni, milli ruhumyzy ýumurmaga syýnanşykdan başga näme bolup biler? Men duşmanlaryñ samramalaryny gäwşeýänler diýip, şol kitaby terjime eden parsy göz öñüne tutupdym.
Howa, dogry belläpsiñiz men başarsam Türkmeniñ baýdagyny mundanam belende götermek isleýärin, eger bu işime arkadan hanjar urmak diýip düşünýän bolsañyz ol meniñ günäm däl, siziñ düşünjäñiz şeýle, näme etmeli.

مترجم مقاله میشود یک فارس و سفیر میشود یک جاسوس یهودی، داستان را خود تفسیر کنید، قرض از طرح کردن یک فارس و یک یهودی برای آقای آقمیرات چه معنی دارد. ولی من مطمعاً هستم کمتر کسی حتی آقای نعمان نمیدانستند، سفیر انگلیس، جاسوس و یهودی بوده زیرا برای انسانهای نرمال مهم نیست ملیت و مذهب دیگران چه باشد، زیرا هیچ انسان سالم ، عاقل و بالغ نمیتواند اینگونه فکر کند، من از آقای کاندید تاریخ میپرسم ، یهودی بودن و یا فارس بودن از نظر شما جرم و یا برابر با انسانهای نا سالم هستند؟ اینگونه برخوردها نه شرف ملی است، نه ناموس ملی است و نه حیثیت ملی، نه چیز دیگر، افکار نژادپرستانه متعلق به انسانهای عقب مانده و نا آگاهی است که احتیاج به پزشک دارند

Sara hanym! Örän oñat görýän pars dilini we hatyny biraz gowarajyk öwrenjek boluñ sebäbi bu ýerde-de ýene « قرض» sözüni ýalñyş ýazypsyñyz- diktañyz-da syýnagdan ýykyldyñyz.

Howa! Bular hakykat. Kitaby terjime eden pars, Britan diplomaty-da jöhit. Parslaryñ bize garşy nähili iş alyp barýandygyndan bihabar däl bolsañyz gerek. Ata-babalarymyz olara ýöne ýere «dogrusy orak» diýen däldir. Şoña görä men bu kitabyñ terjimeçisi bilen baý işim bar. Ýöne Britan diplomatynyñ dini maña dahly ýok, men bu ýerde onuñ kimligini doly açyklamak isledim. Men siziñ ýurduñyzyñ prezidenti Ahmadynejad ýaly jöhitleriñ ýok bolmagyny islämok. Men olar bilen işim ýok, olaram biz bilen. «Aly öz ýoluna, Weli öz ýoluna-

.عیسی به دین خود، موسی به دین خود

Eger student doganymyz James Abottiñ içalydygyny bilmeýän bolsa, onda diýmek bu temadan asla habary ýok, onda bu işiñ golaýyna barmasyn, barmalyam däldi.
Meniñ üçin pars ýa-da jöhit bolmak jenaýat däl. Ýönekeý pars bilen işimiz ýok. İşimiz belanyñ körügi bolan pars şounizm bilen. Siz ýaly uýalarymyzy öz ene dilinden mahrum edenler bilen we olar bilen dawamyz souña çenli dowam eder. Eger men şeýle pikrim bilen sagdyn däl, normal bolmadyk, näsag adam bolýan bolsam, goý bolaýyn, siz sag boluñ, guwanarys, buýsanarys.
Meniñ beýle kommentariýamy, düşünjämi elbetde halkymyñ milli şerefini, namysyny goramak ugrundaky uly göreşimiñ bir bölegi hasaplaýaryn. Eger öz halkyñy goramak milletçilik bolsa, eger öz halkyñ ara-namysyndan goramak yýza galklyk bolsa men şeýle yýza galklygy, siziñki ýaly ösüş bilen asla çalyşmaryn. Sebäbi başda öz halkyny söýüp bilmedikler, başglary söýüp bilmez.
Sara hanym! Siz meni däli-depek hasap edip, ruhy taýdan kesel bolup, doktarlyk işimiñ bardygymy aýdypsyñyz. Men kimiñ doktorlyk işiniñ bardygyny şu setirleri okanlaryñ wyjdanyna tabşyrýaryn.

کافی است، جوان ترکمن یک اشتباه بکند( از نظر من نعمان هیچ اشتباهی نکرده) باید او را راند و تحویل دشمن داد

Sara hanym! Lukman ajabam ýalñyşypdyr. Onuñ gürrüñi bolmaz ýöne sizing ony ýersiz ýere goramagyñyz, Lukman ýalylara duşman tarapyna iterip biler. Onsoñ gaýrat edip düşündiriñ, bu ýerde duşman diýýäniz kim ýa-da kimler? Eger pars şounizimi bolsa, tersine men ony beýle howpuñ başyndan abanýandygyny düşündirjek boldum.

حالا این انگ زدن برای کسانیکه آقای جمالزاده را نمیشناسند زیاد مهم نباشد

Sara hanym! Men Jemalzadalaryñ, İrej Afşarlaryñ we beýleki pars şounistleriñ biziñ halkymyza garşy ýazan zatlaryndan gowý habarly, ynha, Almanda 1920-nji ýyllarda Afşaryñ- özem Türk- çap eden “İranşäher” diýen jurnalyndan bir mysal:

ر« تورك ديلى كؤكيندن كسيلملى.ر
اونونگ آياقلارى بو توپراقدان اوزيلملى.ر
أهليسينى آراز چايىنينگ آنگيرسينا سوريپ، فارس ديلينى يؤرتملى
واخ، آريانينگ سرگين شمالى! تبريز حالقينا آيتسانا:ر
گوزل زردشت- ينگ توپراغى، چنگيزلره يورت بولماز.ر

فارس ديلی نينگ رسمی لشديريلمگـى باراسيندا آياق ديرأپ محمود افشار يــنه شئيله يازيار:ر
«ياد ديللرينگ يرينه فارس ديلى يوردونگ همه يرينده يايبانگلانمالى بو بولسا اولكأنينگ دؤرت كؤنجينده فارس ديلينده ساپاق بريأن مكتبلر بيلن عمله آشيريليپ بولار. اگر بو باباتدا قانون قبول اديلسه و اوقوولار موغـيت اديلسه مقصده تيز يتيلر»ر

Size ýene bir mysal:

سند شمارى 104
از ناصرالدين شاه به حشمت الدوله
تاريخ: صفر 1286
"... بعد از قارى قلعه، قلعه نخور را هم بگيريد و پدرشانرا بسوزانيد. فس فس نكنيد كار قارى قلعه را زود تمام كنيد. تركمان همه يكى است طژن نباشد قارى قلعه باشد" (" فهـرست اسناد علاالدوله و حشمت الدوله"- سازمان اسناد ملى ايران)ر

Gerek bolsa muny-da okap görüñ:

روزنامه كيهان چاپ لندن بتاريخ 2 دسامبر 1993 به نقل از خاطرات حاج سياح محلاتى مىنويسد:ر
"در بازار[آشغابات] گرديدم. مغـازه ها پر از متاع و بازار و خيابانها وسيع و پاك و مستقيم و دلگشا، چراغها براى شب نصب شده، در هـر گوشه مىديدم كه اولاد وطن عزيزم براى تركمنهاى نادان كثافت حوض وزباله حمل ميكردند و عملگـى و جاروب كشى مىنمودند

دهخدا در" لغتنامه دهخدا" در ذيل كلمه تركمن مينويسد:ر
ر" تركمانى نام جنت بشنيد،ر
گفت آنجا هم غـارت و چپاول هست"ر

Britan ilçisiniñ aýalynyñ bize bolan garaýşy:

تركمنها حرص فراوانى به چپاول دارند و اينگونه ستمگريها جزء طبيعت و خصيصه زندگيشان بشمار مىآيد. يكى ديگر از خصوصيات ذاتى تركمنها در اينست كه آنها در عين اينكه مهمان نواز هستند امكان دارد كه پس از پذيرائى از مهمان خود او را بگيرند و به صورت برده به ديگران بفروشند (خاطرات ليدى شل. ترجمه دكتر حسين ابوترابيان. چاپ اول 1362. نشر نو. تهـران. صص169-167)ر

ناصرالدين شاه قاجارينگ دؤرينده همدانينگ قره گؤزلى طايفه- سى نينگ باى ماشغـالاسيندان بولان حــاربى سركرده عبدالله خان قره گوزلو 1292ق يـئـليندا مارى توركمنلرىنينگ آراسيندا بولوپدير. اونونگ يادلامالارى يؤريته بير كتاب بولوپ چاپ اديلدى. اول توركمنلر باراسيندا شئيله ديـيپدير:ر
«چون طوايف تركمانيه از قديم الايام وحشى و بىتربيت بوده و هيچ وقت اطاعت سلطانى را به ميل و خاطر قبول نكرده اند، پـيوسته خاين و خائف در صحراهاى دوردست شمال ايران و دو طرف آن مانند سباع و بهايم متردد بوده آداب و رسوم و قواعد زندگانى را به هيچ وجه تحصيل نتوانسته اند نمود، لهذا تاريخى كه گزارش حالات قديمه آنها را حاكى تواند بود در دست ندارند
ر(ديار تــركمن: سفرنامه پسر اعتماد السلطنه: عبدالله قره گوزلو. بكوشش حسين صمدى. قائم شهـر 1371. صص 31، 79، 93، 95


نمس (آلمان) ديليندن فارسچا ترجمه اديليپ، تهـران انيورسته- تى نينگ مركزى كتابخاناسيندا ساقلانيان بير كتابچه ده توركمنلر باراسيندا آيلئغـانچ ماغلومات بريليپدير:ر
« در سنه 1861 يك دسته از تراكمه در نزديكى مشهد به اسارت سربازان ايرانى در آمدند. صد نفر آز آنها را دستگير كرده، با بند و قـل و زنجير پاى پياده از مشهد به تهـران آوردند كه آنها را در آنجا تيرباران نمايند. و اين براى ايرانيها جشنى بود. وزرائى كه اين جشن را تهيه نموده بودند اين بيچارگان را به ديوارهاى قلعه شهـر بسته و مقرر داشتند كه سربازان پياده نظام به مسافت سيصد قدم آنها را تيرباران نمايند. سربازان ايرانى كه خيلى ناقابل بودند و چندان عادى به تير انداختن نبودند خيلى به وضع بد بر اين اشخاص تير خالى ميكردند. سربازان از صبح شروع و به اينكار نموده بودند و هـرگاه وزراء و مأمورين اروپا محض انسانيت توسط[واسطه] نكرده بودند كه سربازان تيرانداز نزديكتر بايستند تا اينكه اين رفتار حزن انگيز زودتر باتمام رسد، اين عمل مدتى طول مىكشيد. معهذا تيراندازى تا وقت غروب بطول انجاميد. اگر گلوله، بندى را كه تراكمه به آن بسته شده بودند مىگسليدند، اغلبى از آنها كه باز مىشدند خودشان به طرف دهنه تفنگها پيش مىرفتند، محض آنكه زودتر صدمات خود را به انجام رسانيده و جان خود را تسليم نمايند.ر
در سنه 1875 برادر پادشاه كه تازه حاكم خراسان شده بود به مشهد آمد. به جهت ورود او سلام مخصوص منعقد شد. جميع صاحب منصبان بزرگ حضور بهم رسانيده بودند. در آن روز بقدر بيست نفر تركمان اسير به حضور او آوردند و مقرر شد كه آنها را به سرنيزه كشيده، بهـوا بلند كرده و به اين وضع در ميان بازار گردانيدند.ر
حاكم استراباد در سنه 1867 يك نفر از تراكمه معتبر آتاباى كه موسوم به شوال؟ خان بود را دستگير كرده و بدون جهت عمده او را تيرباران نموده بود.»ر
(حرره محمود عراقى بزچلوئى. سنه 1299. نسخه خطى شماره 5261 كتابخانه مركزى دانشگاه تهـران)

Bu garaýşa görä biziñ adam öldümekden we şaýylary ýesir almakdan

başga işimiz bolmandyr!

« تراكمه تا بياد داشتند كشتار شيعيان و تاراج اموال شغل و سرگرمى آنها بوده…»
(گلگون كفنان. سرتيپ ميرحسين يكرنگيان. فروردين 1336. ص 374)

فارسلارينگ اؤويپ عارشا چئقاران يازيجيلاريندان قاسم غـنى و باستانى پاريزىنينگ اثرلرينده توركمنلر شئيله بير قارالانيپدير ولين حوداى ساقلاسين. دكتر قاسم غـنى كتابيندا( يادداشتهاى قاسم غنى ج1) توركمنلرى اسير آليپ ساتيان اديپ گؤركزيأر. باستانى پاريزى اوندانام اوزديريپ شئيله يازيار:ر
« اشعار مهدوم قلى(مخدوم قلى) شاعر تركمن كه سخت مورد احترام تركمانان است، مملو است از مسائلى كه مربوط به فروش دختران معصوم در خيوه است. پدر مهدوم قلى خود برده فروش بود و اسرا را خصوصا به خيوه مىبرد و ميفروخت، و اين رفتار او مورث آثارى شده است كه ركن ادبيات تركمانان است».ر
اول سونگرا رضاخانينگ سركرده لرى جان محمد خانينگ توركمن توپراغينى قانا چايقانديغينا بگه نيپ، حـه شه للـه قاقيپ، شئيله يازيار:ر
« هـر كس هـر چه مىخواهد بگويد: من جاى پاى خداوند را در حوادث تاريخى جستجو مىكنم، مىخواهم بگويم تسلط سرهنگ جان محمدخان قاجار- پسر علاءالدوله- هم بر تركمنها و ظلم به آنها يك گوشه تلنگر خدائى است كه بر تركمنها وارد آمد و تحكيم قدرت سرلشكر مزين و زير و روشدن بناى مالكيت دشت تركمن، و جايگزينى سيستانىها در كشتزار تركمن تلنگر دوم همين خشم خدائى است.»
(ب.پاريزى: هشت الهف. چاپ دوم پاييز 1368. انتشارات نوين. تهـران. صص349 و 364 و 365)

Sara hanym! Şujaz faktlar meniñ Jemalzadalary ýaly şounistleri tanaýandygyma şaýatlyk etse gerek.

برای من که هر دو طرف را کاملاً میشناسم درد آور است چونکه میدانم حیثیت ملی، شعور ملی، ناموس ملی نعمان صد برابر قویتر از آقای آقمیرات میباشد

Sara hanym! Eger siz Lukmanı şeýle gowý tanaýan bolsañyz gürrüñi bolmaz. Sebäbi men Lukmany tanamok. Eger onuñ milli mentaliteti, düşünjesi bizden artyk bolsa muña dine buýsanmak galýar.

Söz soñy!

Bu meniñ täleýimmi, ýa-da nämeden bilmedim. Baryp mundane 17 ýyl öñ 1990-njy ýylda Sweden-de çap bolýan «Täze ýol» diýen neşriýede-de “Sara” diýen birsi bilen jedelleşmeli bolupdym. Sebäbi ol Sara Türkmen aýal-gyýzlaryny harlaýan makalasy bilen köpleriñ göwnine degipdi. Gerek bolsa şol makalany we oña jogabymy ýollap bilerin. ‎

Türkmen ogul-gyzlarynyñ milli düşünjeleriniñ mundanam has ösmegini arzu edýärin.

Çek jemhuriýeti
2-nji iýun 2007-nji ýyl