ایلرکی تورکمنیستانینگ جمهوریت گونی نینگ

ر
ر83 – نجی یئل دؤنومی غـوتـلی بولسون!ر

ر

عثمان آخون

ر« تورکمنلر باغلاسا بیر یره بیلی غـوریدار غـولزامی، دریای نیلی،ر
تکه، یوموت، گؤکلنگ، یازیر، آلیلی بیر دؤلته غوللوق اتسک بأشیمیز.»ر

ر20- نجی عاصرینگ باشلاریندا دونیأده بولوپ گچیأن اولی واقعالارینگ بیر اوجی- دا تورکمنلرینگ آراسینا گلیپ یتیأر. 1905- نجی یئلدا اورسیت- ده و ایراندا گلجککی انقلاپلارا سبأپ بولجاق «کانیستیتسیون/ مشروطه انقلابی» ازیلن حالقلارینگ حاق- حقوقلارینی قوراماقدا اساسی و باشلانغیچ أدیم حاساپلانیار. شول غـوزغالانگلارینگ نتیجه سینده تورکمنلرینگ آراسیندا دؤورینگ اؤنگده باریجی اینتلله گنتسیاسی- اساسان حیوا- دا و بخارا- دا اوقاپ گلن یاش روحانیلر شول ساندان رجب آخون، عثمان آخون و آنناجان آخون یارالی مشروطه انقلابینگ طاراپیندا دوروپ، تورکمن توپراغینی غانا چایقان، تورکمنلرینگ بیر توپارینی آلداپ تهرانینگ قولایدندا غیردیران، بیر توپاری نینگ بولسا یسیر دوشوپ، تهرانه آلینیپ گیدیلمأگه سبأپ بولان قیزیل باش شایی محمدعلیشاه نینگ دیکمه لریندن دینماق اوغروندا بیللرینی برک غوشاپ، تیره- طایپا حان- بگلرینی بیرله شیگه چاغیریارلار.[1]ر

ساغـدا: آنناجان آخون. سولدا: رجب آخون

تهرانه یسیر دوشن تورکمنلر------ اورشدا باشلاری کسیلیپ تهرانه گتیریلن تورکمنلر

ر1907- نجی یئلداقی ایلالاشیق اساسیندا ایران اورسیت بیلن بریتانیانینگ آراسیندا بؤلونیأر. تورکمن توپراغینا و تورکمنلره روسلار ایه چیلیک ادیأرلر. اوزال حازار یاقاسینی، حیوانی سونگرا بولسا آحالی هم مارینی باسیپ آلان اورسیت پادشاسی نینگ قشونی داشکنتدأکی حاربی گوبرناتورلیق/ فرمانداری نظامی بیلن ایندی دینگه زاکاسپی اوبلستینه (حأضیرکی تورکمنیستان) دأل، ایسم گنرال مادریتوف یالی غودوز ایتلری بیلن اترک- گورگن تورکمنلرینه- ده حوکمینی یؤره دیپ باشلایار. حازار دنگزی نینگ اشبیل و بالیقچیلیق سؤداسی نینگ پاتنتی/امتیازی لیانازوف دیین اورسیتلی بیرسینه بریلیأر، کوممت غاویزدان باشلاپ سیجوالا، غاراسووا چنلی اکرانچیلیق یرلر گؤچورلیپ گتیریلن روس ایشچیلرینه (مالاغانلارا) بریلیأر.[2] اورتا آسیادا آلیپ باریان سیاساتی اساسیندا روسلار بو یرده- ده پاغتا اکدیریپ باشلایارلار. بو یرلری و اوندا ایشله یأنلری ارمنی کوچیلان دولاندریپ باشلایار.ر

تورکمنلرینگ روس گنرالی مادریتوفــه غارشی گؤرشی
و کوممت غاویزدا اؤزلری نینگ ایلکینجی حأکمیتینی قورماقلاری

« شو گونلر توركمنلر اؤز ايچركى ايشلرينده بوتيـنله يـين
اركين بولوپ، مركزه سالغــيت تؤله مأن گليأرلر»ر
چیرکین - روس دیپلوماتی

ر1914- نجى يئلينگ 2- نجى نوامبرينده احمدشاه قاجار، ايرانينگ 1- نجى جهان اورشيندا هيچ بير طاراپى قولداماجاقـــديغينا غــــــارامازدان اورش اودى بو يوردا هم سيـچرايار. دؤرأن بو ياغـدايدان عاصيرلار بويى مركزى حكومتينگ باسيشى آستيندا ياشاپ گليأن حالقلار شول ساندان توركمنلر اؤز اركينليگينى غازانماق اوچین پـيدالانيارلار. بو بارادا 1916- نجى يئلدا اترك- گورگن توركمنلرى نينگ آراسيندا بولان روس دیپلوماتی گ. ف. چـيـركين: « شو گونلر توركمنلر اؤز ايچركى ايشلرينده بوتيـنله يـين اركين بولوپ، مركزه سالغــيت تؤله مأن گليأرلر» دييپ یؤریته بللأپدیر.[3]ر
ر1916- نجى يئلدا اترك- گورگن توركمنلرى بالقانلى دوغانلارىنينگ اورسیت پادشاسینا غارشى آليپ باريان حركتلريندن الهام آليپ، آزاتليق اوغرونداقى گؤرشلرينى بارها گويچلنديريأرلر. مونگا اورسيت پادشاسى

نينگ 1916- نجى يئلينگ 25- نجى اییونینده قبول ادن قارارى سبأپ بوليار. بو پرمان دا پادشاه، 1- نجی جهان اورش اوچین زور بيلن عسگر یئغنالملیدیغی گؤرکزیلیأر. شئیله لیک بیلن بوتین توركيستاندان 43-19 ياش آرالارينداقى ارككلر سؤوش ميدانينا گيدمأگه مجبور اديليأر. بو پرمانا غارشی توركمنيستاندا 15 مونگ انقلابچى آياغا غاليپ، آچيقدان-آچيـق روس پادشاسى نينگ پرمانينى أسگرمه یأرلر. توركمنلرينگ بو اولى حركتينى باسيپ ياتيرماق اوچين داشكنتدن قشون ایبريليأر. آگوست آيى نينگ 15 و 16 سينده توركمنلر چكيشلرده عسگر يئغناماغا گلن روسلارى اوقا توتيارلار، چات بيلن چكليشلرينگ آراسيندا چكيلن تلگراف سيملرينى غوپاریپ،اولارا غاتی ضاربا اوريارلار. بو ياغدايدان سونگ اولار توپارلايـين اترك- گورگنه طاراپ گؤچمأگه مجبور بوليارلار. ماغـلوماتلاردا 2 مونگ اؤيلى تـــــوركمنينگ گؤچوپ گيدندن خبر بريليـپدير.ر
توركمنلرينگ بو گؤره شینه حاجى بابا، باباقـليچ، مرگن آرچين داغی یولباشچیلیق ادیپدیر. روس هم پارس چشمه لرينده اولار توركيه هم آلمانه باقـنا بولان پان توركيستلار دييپ غارالانيار. بو لیدرلرینگ اساسى ماقصادى ملى، اؤزباشداق و بيته وى بير توركمنيستان دؤولتينى قـوراماقـدان عباراتدى. اولارينگ بئـيله ماقصادا قوللوق اديأنلرى باباتیندا تهرانينگ اطلاعات روزنامه سى سونگ- سونگلار يعنى 1942- نجى يئلدا غـيتاقلايئن توركمنلره تهمت آتيجى أهنگده ماقالا چاپ ادیپ، حتى قـورولجاق بو ملى توركمن دؤولتينگ يوقارى اورگانلارينا سايلانجاق وزيرلرىنينگ آدلارىنينگ بيليأنديگينى- ده يازيپدير.[4]ر
اترك- گورگن توركمنلرىنينگ 1916- نجى يئلدا آياغا قالماغـينا سبأپ بولان يـنه بير زات، 1907- نجى يئلدان بأرى روس دايحانلارينگ مس- مـله توپراقلى گورگنه گؤچوريليپ گتيريلمگـى و اينگ غاوى يرلرينگ اولارا بريلمگيدى. بو گؤچها- گؤچليكلر 1912- نجى يئلدان سونگ حاص هم آرتيار. 1913- نجى يئـــلدان باشـــلاپ ولگاگراد و دميرقازيق قـفقازدان گلن روسلار، گورگن بيلن غاراسووينگ آراليغيندا يرلشن توپراقلارى ايه لـيأرلر، عمومان 1914- نجى يئلدا 2200 روس ماشغالاسى بو يرلره گؤچوريليپ گتيريليأر. استراباتدا يرلشن روس قشونى اولارينگ بأهبيدينى قوراماق بهاناسى بيلن چم گلن يرينده انتك زادى بهانا اديپ توركمنلری جزالاندیریارلار. روس دايحانلارينگ كولونيلارى (اوبالارى) بارها آرتيپ، "اؤى ايه سينى اؤيوندن قاوار" درجه- سينه باريپ يـتيأر. اولار بو اوبالارا روسچا آد داقيارديلار، شولاردان حأضيركى بندرتوركمنينگ 15 كيلومتر گوندوغاريندا قاراقاشلى اوباسی نينگ يانيندا "ايوان آباد" كولونياسينى يادلاماق يـتر.ر
اترك- گورگن توركمنلرىنينگ گؤره شى، بو گلميشكلره هم- ده آستراباتدا يرلشن روس قشونلارينا قارشى آلنيپ باريلياردى. بو باردا مقصودلو شئيله ماغلومات بريـپدير:ر

« ر1916- نجى يئلينگ سنتیابرينده توركمنلر بو كولونيالارا غارشى هجومه گيريپ، بيرنأچه گزك روس قشونلارى بيلن چاقناشيارلار. توركمنلر آق قالانى اؤز اساسى قارارگأهى اديأرلر، اما روس قشونلارى اولارينگ اوستونه مدرن ياراغـــــلار هم مسلسل لر بيلن هجوم اديپ، بو يرى باسيپ آليارلار. 29-25 سنتیـــــابر آراليغيندا توركمنلر انچمه روس اوبالارينى اودلاپ اولارينگ بو يردن يوق بولوپ گيتمكلرينى ايسله يأرلر. روسلار، اؤز قشونـــلارىنينگ حماياتيندا كوممت قاويزينگ تؤوه ره گينه گؤچوريليپ گتيريليأر. بوتيـــن اكتبر آيئندا توركمنلر روس باسماچيلارينا آمان برمأن ايزلى-ايزينا اولارا ييتى ضاربا اوريارلار. توركمنلر150 آدم، 2 سانـى تــوپ هــــــم 3 سانى مسلسل دن عبارت چاتـدان كوممت قاويزه باريان روس قشونينا هجوم اديأرلر. اورش اؤيلأن ساغات بيردن گيجه ساغات سكيزه چنلى دوام اديأر. بو هجومه مرگن آرچين بيلن آمان يولباشچيليق اديپدير. آتیشیقلاردا اونلارچا روس افسرى و عسگرى هلأك بوليار. توركمنلر آستراباد بيلن چكيشلرينگ آراليغيندا چـكيلن و حاربى ماقصات اوچين پـيدالانيليان تلگراف سيملرينى كسيپ، كؤپرىلرى ويران اديأرلر. نویابر آيئندا باباقـليچ، شيخى حان دوْيه جى و اسن حانينگ يولباشچيليغيندا يئغنانان آتاباى- جافارباى توركمنلرى، خزر ياقاسيندان كوممت غاويزا چنلى اولى گويچ بولوپ، روسلارا غارشى باش غالديريارلار.»ر

توركمنلرينگ بو گينگ هم اولى گؤره شينه، اتره گينگ ايكى يانينداقى يوموت توركمنلريندن باشغا، گؤكلنگلر هم غاتناشیار. گون سايئن مؤچ آليان توركمن حركتينى باسيپ ياتيرماق اوچين 1916- نجى يئلينگ 4- نجى اكتبرينده توركيستانينگ حاربى فرماندارى گنرال كروپاتكين اورسيـدينگ حاربى وزيرينه ايبرن تله گرامماسیندا يوموتلارينگ غوزغالانينگـى باسيپ ياتيرماق اوچين گنراللار گابايف، استرژالوفسكى و دُرفلدن- ينگ باش توتانليغينداول يره نأچه مونگ غیليچ، نايزا، 14 سانى توپ هم مسلسل ايبريأنديگينى بيلديريأر. بو قشون بيرليگينه گنرال ولكوفـنيكف باش توتانليق اديأر. ايبريلن روس قشونلارىنينگ سانى 15 مونگدن آشيار. توركمن انقلابچيلارى نينگ سانى باراسيندا دورلى ماغلومات بار، اولارينگ سانى 6 مونگ دییلیپ چاق ادیلیأر.ر
ر1916- نجى يئلينگ دکابرینده گنرال پالكوونيك ولكوفـنيكف- ينگ، شـيله- ده 6 گردان 15 آتلى توپاردان عبارت سير دريا(سيحون) ولاياتى نينگ حاربى كامانديرى گنرال مادريتوف- ينگ غوللوغـينداقى قشون بيرليكلرى توركمنلرينگ اوستونه هجوم اديپ باشلايارلار. مادريتوف- ينگ اركيندأكى قشون چكيشلرينگ اوستى بيلن آق قالا گليأر و اول يردن سنگر سواده طاراپا هجومه گيريشيأر.ر
14- نجى نویابرینده، روسلاردان هيچ حيلى ياردامينگ بولماجاغينا گؤز يـتيرن جافاربايلار، آتابايلار بيلن بيرلشمك ماقصاتلارىنينگ بارديغينى بيلديرمك اوچين، ايلاته كؤپ آزار برن، شول وقت بولسا حوجه نفسده ياشايان ارمنى كوچيلانى اؤلدوريـــــپ، اونونگ كله سينى سنگر سوادا ايبريأرلر. آتلى ياراغلى جافاربايلار غاراسووينگ يانينداقى روسلارينگ اوستونه چوزيپ، روسلارى قاويپ، سونگ بولسا ليانازوف-ينگ شركتينى اوتلایارلار. روسلار دنگیزدن توركمنلرينگ اوستونه توپ اوقونى ياغـديريار. سانی آز بولان تورکمنلر عجایپ بیر تاکتیکادان پیدالانیارلار. توركمنلر غاراسووينگ يانيندا 200 سانى آغاچ ديكيپ باشینا تلپک داقـيارلار. روسلار دانگدانا چنلى آغاچلارا 400 توپ اوق آتيارلار. شوندان سونگرا ارمنى لر تالان ماللارينى آليپ آستراباتدان غاچيپ گيديأرلر.ر
آق اؤیلی چیلیک دأبه ایه رن تورکمنلر حایال ادمأن کوممت غاویزدا یئغناشیپ، شهر و انونگ تؤوه رگینه عثمان آخونی حأکیم ادیپ بلله یأرلر. بو بارادا تهرانینگ «مرکز اسناد ملی» دیین آرخیو اداراسیندا یؤریته دکومنتلر ساقلانیار. بیر گوررینگ اوزاغا چکمز یالی بو یرده اولاردان دینگه بیرسینی گؤرکریأریس:ر

عثمان آخونینگ کوممت غاویزا حأکیم ایدیلیپ بللنمگی بارادا آستراباد حأکمینه یوللان راپورتی

توركمنلره آغير هم سونگقى ضاربانى اورماق ماقصادى بيلن مادريتووف- ينگ قشونى اترك- گورگن توركمنلرىنينگ آراسيندان " اود هم قليچ" بيلن اؤتيأر. گؤزى غانلى روس گنرالى رحمسيزليك بيلن توركمنلرى غيريار. عيال-اركك، اولى- كيچى دييمأن غيريليار. توركمنلرينگ أهلى اوبالارى، اكيلن یرلرى اودلانيپ، مال- غارالارى تالانيار. شول تالانگچيليقدا 3200 تـفـنگ، 5000 توخوم آت، 4800 دوْيه، 75000 مونگ غويون، 2500 سيغير، 500 اؤى اسبابلارى، كـــــؤپ مقداردا كوميش بزگلر، شاى- سـپلر، حالى، آرپا- بوغـداى و ش. م روسلارينگ الينه گچيأر. مادريتوف- ينگ اؤزى 64 پوط كوميش بيلن آغـرامى 82 پـوطه باريپ يـتن حالينى تالايار. توركمنلرينگ حركتى باسيليپ ياتيرلاندان سونگ ده ررو حاربى سود/دادگاه ايشه باشلاپ اونلارچا توركمنه اؤلوم جزاسی بریلیأر. حان يمودينگ اوغلى قـاراش حانينگ بلله مـگينه گؤرأ بو ييگره نچ هجومده گنرال مادريتوف حتى توركمن عياللارى هم چاغالاريندان هم اؤج آليپدير.[5]ر
ايران حكومتى اورسلارينگ بو غيرغينچيليقلى حركتلرى نينگ قارشيسيندا سـسينى چيقارمایار. تهران غیتاقلایئن توركمنلرينگ غيريلماغيندان غاتى راضيدیغنى آنگلادیار.ر
شـيله ليك بيلن توركمنلرينگ اؤز توپراقلارينى روس گلميشكلردن قوراماق يولوندا آليپ باران باتیرغای گؤرشلرى مونگلرچه بى گناه انسانينگ قانى نينگ دؤكولمگـى بيلن باسيليپ ياتيريلیار. اديلن ظلم هرنأچه كؤپ بولان هم بولسا، توركمنلر تآپدان دوشمه یأر، ترسينه اولارينگ آراسيندا دوشمانلارا غارشى آغزىبيرليگـى آرتديريپ باشلايار، مونونگ آيدينگ مثالى، بو حركت باسيليپ ياتيرلاندان سونگ گؤرشجنگ انسان عـثمان آخونينگ باش

توتانليغيندا 1924- نجى يئلدا جار اديلن جمهوريت دوزگونيدير.ر

تورکمن توپراغیندا جمهوریت جوشغونلاری

تورکمن توپراغی نینگ هر ایکی طاراپیندا جمهوریت غورماق اوغروینداقی گؤرشلر و اولارینگ بیر واقتدا ایغلان ادیلمگی قانونا لایئق و تورکمن لیدرلری نینگ گؤزیتیملری نینگ اؤسندیگینه، تاریخی پورصاتدان اونگات پیدالاناندیغینا شایاتلیق ادیأر.ر

ر1- نجی جهان اورشی دؤرینده و اندان سونگراقی دررأن یاغدای بیرنأچه ایمپریانینگ شول ساندان اورسیت، عثمانلی، آوستریا- ونگریا دؤلتلرینگ دارغاماغینا آلیپ گلدی. زاکاسپی اوبلستینده بلشویکلرینگ حاطاریندا گرره شیپ گلیأن تورکمینگ مردانا اوغوللاری غایغیسیز آتابایف، ندیربای آیتاکوف، حالمیرات صأختمیرادف لار تورکمن توپراغیندا جمهوریت دوزگونینگ قورولماغی اوغرویندا دیش- دیرناق گؤرشدیلر. جمهوریت قورماق ایده یاسی ایرانا- دا گلیپ یتیأر. گیلاندا میرزا کوچک خان، خراساندا کلنل مخمتقی خان پسیان، أذربگجانده شیخ محمد خیابانی و تورکمنصحرا عثمان آخون بو ایده یانی قولداپ، شئیله حکومت دوزگونینگ اؤز حالقلاری نینگ آزات بولماغیندا اساسی رول اویناپ بیلجگینه ایناپ، اونی دورموشا گچیرمک اوغروندا گؤرشلرینی یئغجاملاشدیریارلار. یری گلینده آیتساق قاجارلارینگ آخرقی پادشاسینی انگلیسلرینگ کمک برمگی بیلن کودتا ادیپ آغداران انگلیس دیکمه سی رضاخان- دا حالقلارینگ قولداووینی غازانماق اوچین اؤزی نینگ جمهوریت دوزگونین غورجاغینی ایغلان ادیأر. ایراندا جمهوریت قورماق و پادشالیق/مونارخیانینگ سونگونا پیقماق ایده یاسی 2- نجی جهان اورشی یئللاریندا- دا ایرانینگ کردستان و أذربگجانیندا غایتادان مؤچ آلاندیغینی بیلیأریس. شول گؤرشلره کردستاندا- مهاباد جمهوریتینه قاضی محمد، أذربگجانده بولسا پیشه وری یولباشچیلیق ادیپدی. بو حرکتلر 1979- نجی یئلدا اؤز نتیجه سینی بریپ، ایراندا پادشالیق دوزگونینگ سونگونا چیقیلاندیغینی آیتسا بولار.ر
تورکمن توپراغی نینگ هر ایکی طاراپیندا جمهوریت غورماق اوغروینداقی گؤرشلر- ده شو تاریخی شرط دن اوغور آلدی. اولارینگ بیر واقتدا ایغلان ادیلمگی قانونا لایئق و تورکمن لیدرلری نینگ گؤزیتیملری نینگ اؤسندیگینه، تاریخی پورصاتدان اونگات پیدالاناندیغینا شایاتلیق ادیأر.ر
عثمان آخونینگ آد-آبرایی نینگ تورکمن حالقینگ آراسیندا گینگ یایرایانلیغیندان غورقان ایران حکومتی اونی توسساغ ادیأر، پول واداسینی بریپ اؤز موقاددس گؤره شیندن یوز اؤویرمأگه چاغیریار. یؤنه بو آلداو- حیله لر کأر اتمه یأر. تورکمنلرینگ جمهوریت قورماق اوغروینداقی گؤرشلری گون سایئن مؤچ آلیار.ر

عثمان آخونی و تورکمنلرینگ بیله کی لیدرلرینی توسساغ اتمک باراداقی
آستراباد حکومتی نینگ 157 نومرلی تهرانه یوللان تله گرامماسی

عثمان آخونینگ آلینیپ گیدیلیش بارادا 205 نومرلی راپورت

توركمنلرينگ گؤرشلرى بارهـا مؤج آليار:ر

توركمنلرينگ اؤز-اركين ياشاپ گليأنديكلرى هم- ده اونى بير سياسى حأكميته اؤويرمك اوچين، 1917- نجى يئلدا باشلان گؤره شی 1920- نجى يئلا چنلى پـوغـتا اورناشیار. توركمنصحرالى دوغانلاريندان آرقا چيقماق ماقصادى بيلن 1920- نجى يئلينگ 15- نجى سنتیابرده يمودستاندا (حأضيركى بالقان ولاياتى/ يايلاسى) ياشايان بالقانلى يموتلار اؤزلرىنينگ ايلكينجى گنگش ماصلاحاتينى گچيريأرلر. اما روس حأكميتى آستينداقى يولباشچيلار، روسلارينگ پأسگل برمگـى نتيجه سينده اولار بو ماقصادا یتیپ بيلمه يأرلر. آرشيولاردا ساقلانيان دكومنتلرده ملى سردار قايغـيسيز آتابايف ینگ بير نأچه افسرى توركمنصحرا يوللاپ، اولارا كؤمك برمه گينگ يوللارينى آغتاراندیغی حاقیندا ماغلومات بار. یؤنه بو ايش هم باشا بارمايار.ر
آتابايف- ينگ اترك- گورگن توركمنلرىنينگ جمهـوريت قـورماق اوغـورونداقى گؤرشلرينه ياردام برجك بولوشى نـينگ اؤنگونى نينگ آلينشى باراسيندا اونونگ اگيندش يولداشى حالميرات صأحتميرادوف- ينگ، توركمنيستانـينگ كمونيست (بولشويك) پارتياسى نـينگ اجرائيه كميته سى نينگ بيله ليكدأكى پله نومى نينگ (ماصلاحاتى نينگ) استه نوگرامما(صورتجلسه) حاساباتـينداقى دکومنتینده شئيله دیيليأر:ر

ر" صأحتميرادوف: ايندى آتابايف ايكيميزينگ آراميزداقى گؤره ش حاقيندا.ر
بو گؤرشى حأضيره دنگيچ يولداش آتابايف و اونى قـولدايان يولداشلار، پارتيا لينياسى(اصولى) بيلن گؤره ش ديـيپ حاساپلاپ گلديلر.ر
بيرودا(حزبده) نأحيلى آغـزآلاليق باردى؟ بيرينجى دن، ايكينجى دن، اوچونجى دن (ديـيپ صأحتميرادوف توركمنيستاندا ير- سوو رفورملارى حاقيندا گوررينگ غـوزغـايار)ر
دؤردونجى مسئله: يموتلارينگ گورگندأكى غـوزغـالاگـى- آتابايف توركمن ياراغلى گويچلرينگ کمگی بيلن اولارا ياردام برمك و اولارى بيزه بـيريكديرمك مسئله سينى غـويدى. بيز مركزى كميته ده مسئلأنى باشغـاچا قـويدوق، يعنى بئيله اتمگينگ ملتچيليك ديگينى، بو تـتللى چؤزگودينگ بورژواز اينتلله گنتسيانـينگ- عـؤض­ بايفــلارينگ، بكگه برديفـلرينگ- ايسله­يأنديگينى آيتديق. «آتابايف! سن اولارينگ ايدئولوگياسينى يؤره ديأنگ، بئيله ادمك بولماز، بو بيزينگ پارتياميزينگ پرنسيـپلرينه قـارشى، بو پرولتاريات ديكتاتوراسىنينگ بأهبيتـلرينه ترس گليأر».ر

آتابايف: « نأمه اوچين بيز اؤز مهربان دوغـانلاريميـزينگ غـوراغـينا چيقمالى دأل، بيز اولارا حوكمان كؤمك اتملى، توركمنلر حايسیدير بير پرولتار سياساتـينگ پیداسى بولمالى دألدير".ر

بو اجرائيه آغضالارى نـينگ غـاوى ياديندادير. بو مسئلأ مركزى كميتده- ده سراديلدى. آتابايف- ينگ، پارتيانينگ چيغريندان چيقيان بو تكليفينى غـولداپ آتابايف- ينگ اؤزى و آيتاكــــــوف سـس برديلر. حايپ، شوندا يئغــناغينگ استه نوگرامما يازغيسى يؤره ديلمدى. اجرائيه كميتأنى كؤپليك بولوپ گچره نيميز سبأپلى، آغـزالان يولداشلارينگ آبراينى غـاچيرمازليق اوچين، بيز بو مسئـلأنى ســـونگرا پلنومدا غـويـبام اوتورماديق. شو اساسدا يولداش آتابايف و آيتاكوف بيلن آراقـاتناشيقلار بوزولدى. اولار بو گؤرشده توپارلايين گؤرشى گؤرديلر.ر
بأشينجى مسئله: گورگن غـوزغـالانگـى نينگ باشيندا آتابايف اوزالقى افسر سیدمرات عـؤض بايفى داشكنده چاغيردى و توركمنلرينگ يولباشچيليغينى غـورماق اوچين اونى اورگنجه ايبرمأگه سينانشدى. بيز عـؤض بايف- ينگ ايبريلمگـى نينگ اونگونى آلديق".ر

حاوا، بو و شونگا منگزش مونگلرچه حاقيقات، روس بولشويكلرىنينگ اديل ايراندا بوليشى يالى توركمن حالقى نـينگ ملى بأهبيدينه ضاربا اورماقدا اورتاق ايش آليپ بارانديقلارى نـينگ آيدينگ مثاليدير.ر

آستراباد حأكيمى نينگ توركمنلره بـللأن سالغيدى تؤلمك غاتى آغيردى، حأكيم سالغيت ييغناماق اوچين اوبالارا قشون يوللاپ، ايلاتى تالاياردى. بو ياغداى حالقينگ غاهار- غاضابا هم- ده ياراغلانماغينا و بو تالانگچيلار بيلن گؤرشمينگينه اساس دؤره ديأردى. 1920- نجى يئلينگ آياغـيندا كوممت غاويزينگ قولاينداقى آق اؤيلى اوبا چوزيپ گلن ايرانلى ژاندارملارينگ قارشيسينا ياراغلانان توركمنلرينگ حركتلرى، عمومى گؤره شينگ باشلانغيجى حاساپ اديليأر. آتاباى هم جافارباى توركمنلر غايراداقى/ توركمنيستانداقى دوغانلاريندان ياردام سوراپ انچمه گزك اولارا حاط هم ايلچى يوللايارلار، اما يوقاردا آغـزالان دليللره گؤرأ اولار ياردام بريپ بيلمه يأرلر.
توركمنلرينگ گؤره شى گون سايين مؤچ آليپ اوغرايار. 1920- نجى يئلينگ مارت آيئندا 1300 سانى توركمن حاجى بابانينگ يولباشچيليغيندا آياغا قاليار. اولار كوممت بيلن كوميش دپأنگ آراليغيندا يرلشن ژانداملارا و اولارا ياردام بريأن انگليسلره يـيـتى ضاربا اوريارلار.[6]ر
توركمنصحرادا عاداتدان داشارى ياغداى(حكومت نظامى) جار اديأر. اما توركمنلرينگ گؤره شى بارها مؤج آلياردى. بو بارادا تهراندا چاپ بولان " ستاره ايران" روزنامه سى/غازیتی 1920- نجى يئلينگ 16- نجى دکابرينده توركمن طايفالارى نينگ بيرلشمه گيندن و بيله ليكده آياغا غالماقلاريندان هم- ده حكومتينگ اولارى دارغاتماق اوچين قشون يوللانديغيندان خبر بريـپـدير. بو غازیت 12-10 گون سونگ « توركمنلرينگ قوزغالانگـى» آدلى باش مقالاسيندا بوتين توركمنصحراداقى قاتـناو يوللارينگ توركمنلرينگ كنتروليندا دورانديغينى يازيار.ر
آستراباد حكومتى توركمنلرينگ اركينليك اوغـرونداقى حركتينى باسيپ ياتيريپ، اولارا گؤزداغـينى برمك اوچين اسير دوْشن توركمنلرى دار آغاجينا آسيار. شئيله- ده يموتلارا ضاربا اورماقدا بجنوردينگ حانى سردار معـزز حان بيلن اورتاق ايش آليپ باريار. كأبير ماغلوماتلاردا توركمنلرينگ حركتيندن آرقا چيقانى اوچين سردار معزز حانينگ آتيليپ اؤلدوريلن ديگـى آيديليار. بو بولسا دويبوندن نأدوغـرى، سبأپ معـززخان، هم تهران هم- ده روسلارينگ داشكـنتدأكى وكيلينه، توركمنلرى اؤزبؤلگه سينه (منطقه سينه) گيرمأگه يول برمه جكديگينه سؤز بريپ، اولارى باسيپ ياتيرماقدا تهران بيلن حيذماتداشليق اتجكديگينى بيان اديپدير.[7]ر
" ستاره ايران" روزنامه سى نينگ 1922- نجى يئلينگ 18-نجى آپريل سانيندا توركمنلرينگ غوزغالانينگـى باسيپ ياتيرماق اوچين آستراباد حأكيمى نينگ تهراندان ياردام سورانديغينى يازيـپدير. توركمنلرينگ پـيترانگ و همه يره يايران آياقلانمالارى/ گؤرشلرى، 1924- نجى يئلا ياغنى عمومى و گينگ حركته چنلى، دگديم- غاچديم دوام اديپدير.ر
انگليسلرينگ كودتاسى بيلن حأكميت باشينا گچن ارضاحان، اؤز اربابى نينگ بويروغـى بويونچا « بيته وى بير ايران» شيغارى آستيندا، يوردى دولانديرماق اوغروندا ياراغ گویجوندن پیدالانیار. موندان اوزال يوردينگ هر بير كونجينده ياشايان ملتلرينگ اؤز باشلارينا ولاياتلارى هم- ده ايچكى دورموشلاريندا اركينليگى باردى، مثال اوچين توركمنلرينگ ياشايان يرى « حكومت استراباد و يموت» ديـلياردى و رسمى حاطلاردا بو فـرم و ماركلى كاغـذلاردان پئيدالانيلياردى.ر
ارضاحان توركمنلره ياراغلارينى تافشيريپ، حكومته بويون بولماغـينى طالاب اديأر. توركمنلر، حكوميتينگ بو چاغیرشینی أسگرمه یأرلر.ر
ر1924- نجى يئلينگ فورالیندا ارضاحان، توركمنلره يوزلنيپ بير بيلديريش يايراتيار، اوندا ايراندا جمهوريت دوزگونينگ قوريلماغى نينگ يوردينگ اساسى قانونينا ترس گليأنديگـى و شول اساسدا حايال ادمأن ياراغلارينگ تافشيريلماليديغى، يوغسام اولارينگ اوستونه قشون سوريلجكديگـى بيلن حايبات آتيليار.ر
ر1924- نجى يئلينگ 20- نجى فورالیندا گوندوغار ديويزيانينگ(لشكر) باشليغى 50 آدمدان عبارات آتلى توپارا باش بولوپ، توركمنلرينگ حاربى ممكينچيليكلرينى بارلاماق ماقصادى بيلن شاهروده گليأر. اونونگ بو يره گلمگـى نينگ سبأبى بيرنأچه وقت موندان اؤنگ قشون بيرليكلرى نينگ شاهرودينگ تؤوه رگينده توركمن آتلى لارىنينگ هجومينه اوچرانديغى بوليار.ر
مركزى حكومتينگ آتان حايباتيندان سونگ، گؤرشه يولباشچيليق اديأنلر، أهلى تيره- طايپالارينگ بيرلشيگـى اوغروندا آلادا اديپ باشلايارلار. هر طايفه 30 آتلى برملى بوليار. شئيله ليك بيلن تاقمين 15-10 مونگ توركمن گؤره شه غوشوليار. تورکمن آطلی لاری تهران- ماشات يولونى كسيپ، ايران قشونى نينگ بيرلشمگينه پأسگلچيليك دؤرتمأگه سينانشيارلار. توركمنلر ايبريلن قشونا انچمه گزك ييتى ضاربا اوروپ اولارى ايزا سرپـيكديرمگـى- ده باشاريارلار. بو ياغـدايدان سونگ توركمن سردارلارى، اؤزلرىنينگ ايلكينجى قورولتايـنى اومچالى اوباسيندا گچيريأرلر.ر

اومچالى قــورولتايى و تــوركمنصحرادا
جمهوريت دوزگونى نينگ جار اديلمگـى

توركمصحرادا جمهوريت دوْزگونى نينگ جار اديلمگـى، هم ايچرى هم- م داشارى يورت مطبوغاتيندا اؤز بيانينى تاپـيپدير. 1924- نجى يئلينگ 31- نجى آگوستيندا شوروىنينگ حالق كميسرلر شوراسى نينگ اورتا آسياداقى داشارى ايشلر وكيلى "گـرمان"، مسكوه شئيله بيلديريپدير:ر
«مركزى حكومتينگ اولتيماتومينا غارامازدان، شئيله- ده حكومت قشونينا انچمه گزك ييتى ضاربالار اورانلاريندان سونگ، ايران چأگينده ياشايان توركمنلـر جمهوريت دوْزگونينى جار اتديلر». حالق كميسرلر شورانينگ آشغاباتداقى وكيلى 1924- نجى يئلينگ 28- نجى آگوستينداقى راپورتده توركمنصحرادا جمهوريت غورليپ، عثمان آخونينگ پره زيدنتليگه سايلانانديغى هم- ده 10 آدمدان عبارات آق ساقغال شوراسى نينگ اوندان حمايت اديأنديگينى بيلديريپدير.ر

غوزغالانگچیلارینگ اساسی مرکزلری ( نقشه ستاد ارتش 1299)[8]ر

ر1924- نجى يئلينگ 20- نجى ماى آيندا(1303- نجى شمسى يئلينگ 30- نجى ارديبهشت آيئندا) اومچالى اوباسينا گلن ياشولى- آق ساقغاللار، ديوانه پانگ ديـين بيرسىنينگ حاولوسينداقى توت آغاجينگ كؤلگه سينده تگه لنشيپ، اؤزلرىنينگ ايلكينجى گنگش قورولتايئنى گچيريأرلر. بو قورولتايا عـثمان آخون جافاربايلارينگ، گؤكى صوفى بيلن جان مأمد بگ آتابايلارينگ، قـسـير امــِن حان گؤكلنگلرينگ وكيلى بولوپ قاتـناشيارلار.ر
قورولتايدا 10 آدمدان عبارات قانون چيقاريجى اورگان حؤكمينده، آق ساقغاللار شوراسى سايلانيار. جافاربايلاردان 6 وكيل شول ساندان ملا ارجب(كؤر)، آرازقربان(آريق- كل)، ايمانقـولى(توماچ)، عـزيز حوجه مراد(چوكگأن/ چوگان)، حوجه نياز حان(قرينجيك)، اسن حان(كلته)، قالان 4 وكيلينگ بولسا ياقـيندا بللى اديلجكديگـى آيديليار. بولاردان باشغا نفس سردار، حاجى محمد پانگ(جافاربايلاردان) موسى حان (آتابايلاردان)، الله يار حان (گؤكلنگلردن) ملى قشونينگ سركرده لرى حؤكمينده قبول اديليأر. مــوندان آيرى كوميش دفه لى ارجب آخون صيادى(قرينجيك) بيلن قليچ ايشان(گؤكلنگ) بو ملى حركته ياردام برجكديكلرينى بيلديريأرلر.ر

اومچالى قـورولتايئندا شئیله قارار قبول ادیلیأر:ر

ر1- حكومتينگ ياراغلارى تافشيريلمالى ديـين اولتيماتومى رد اديلملى
ر2- مركزى حكومتينگ يؤريشينه برك جوغاپ برمك اوچين ملى قشون دؤره ديلملـى
ر3. توركمنصحرادا جمهوريت دوزگونی جار اديلملـى
ر4- بير آغيزدان عثمان آخون[9] توركمن جمهوريتى نينگ یولباشچیلیغینا بللنملی.[10]ر

توركمن جمهوريتى نينگ لیدرليگينه سايلانان عثمان آخونى توركمن دأبينه ايه ريپ، اونى آق كچأ موندوريپ، اوچ گزك كوممت غاويزينگ مناره سى نينگ داشيندان آيلايارلار. بو دأپ غاديمدان بأرى توركمنلرينگ آراسيندا پادشاه سايلاناندا يؤرگونلى بولوپ گليپدى (نادر افشار و آقامحمدخان قاجار دا موغان چؤلينده شئـيله دأپ بیلن باشلارینا تأچ گه یپدیلر)ر
توركمصحرادا جمهوريت دوْزگونىنينگ جار اديلمگـى، هم ايچرى هم- م داشارى يورت مطبوغاتيندا اؤز بيانينى تاپـيپدير. 1924- نجى يئلينگ 31- نجى آگوستيندا شوروىنينگ حالق كميسرلر شوراسىنينگ اورتا آسياداقى داشارى ايشلر وكيلى "گـرمان"، مسكوه شئيله بيلديريپدير:ر
«مركزى حكومتينگ اولتيماتومينا قارامازدان، شئيله- ده حكومت قشونينا انچمه گزك ييتى ضاربالار اورانلاريندان سونگ، ايران چأگينده ياشايان توركمنلـر جمهوريت دوْزگونينى جار اتديلر». حالق كميسرلر شورانينگ آشغاباتداقى وكيلى 1924- نجى يئلينگ 28- نجى آگوستينداقى راپورتده توركمنصحرادا جمهوريت قورليپ، عثمان آخونينگ پره زيدنتليگه سايلانانديغى هم- ده 10 آدمدان عبارات آق ساقغال شوراسى نينگ اوندان حمايت اديأنديگينى بيلديريپدير.ر
توركمنصحرا جمهوريـيـتينى جار ادنلر اوزال باشدا تيره- طايپا آراسيندا يؤنگ بولان آغـزآليق كسلينى آرادان گؤترمك اوغروندا آلادا اديأرلار. بو حركتلرينگ نتيجه سينده بوتين توركمنلر بير تن بير جان بولوپ، اؤز حاق- حقوقلارينى غازانماق يولوندا بيرلشيأرلر. كوممت غاويزداقى آق ساقغاللارينگ شوراسيندا، موندان بويانا نأحيل ايش آليپ باريلماغى دوغـروسيندا گنگش اديليأر. شئيله- ده 1- نجى جهان اورشى يئللاريندا اورسيـتده اسير بولوپ، اورش تمام بولاندان سونگرا اركينليگه چيقان بيرنأچه عثمانلى (توركيه لى) افسر شول ساندان قادير افندى، جمال بگ، مهدى افندى، مصطفى بگ، حدايار افندى، مراد بگ و سلطان پاشا، تورکییأ دولانیپ باریشلاریندا كوميش دفأ باريپ، توركمنلرينگ اؤز-اركينليگينه حمايت برمك اوچين، اولارا حاربى تأليم بريپ باشلايارلار. بو افسرلر آچيلان يؤريته مكتبده، حاربى مشق- ينگ يانيندا، اولارا حاط- سواد هم اؤره ديأرلر. شول مدرسه نينگ شأگردلريندن آراسيندان بير توپار آد غازانان ييگيتلر يتيشيأر. قيات حانينگ چاوليغى، حان يمودينگ اوغلى لألى حانينگ اؤزى هم بو مدرسه نينگ معلمى بوليار.ر

خيلى محرمانه
بتاريخ 23 برج جوزا 1303
وزارت امور خارجه نمره 2827
اداره دوم سياسى
وزارت جليله داخله
بوزارت امورخارجه اطلاع رسيده است كه قادر افندى نام ترك در ميان تراكمه اقدامات و عملياتى مى نمايد، لهذا متمنى است مقرر فرماييد محرمانه تحقيقات نموده معلوم نمايند اولا مشاراليه تنها با تراكمه ايران رابطه دارد و يا با طوايف تركمن طرف روسيه نيز داراى مناسبات است. ثانيا- اقدامات و عملياتيكه در آنجا ميكند ازچه قبيل است آيا برضد روسها تبليغات ميكند يا ايران. ثالثا مشاراليه در يك نقطه متوقف است يا اينكه باطراف و نواحى صحراى تراكمه نيز مسافرت مينمايد. رابعا با سفارت تركيه در طهران و يا مأمورين آن دولت در روسيه مكاتبه و مخابره ميكند يا خير. بديهى است از نتيجه تحقيقات سريعا وزارت امورخارجه را مستحضر خواهد داشت تا بهر ترتيبى كه صلاح باشد اقدام شود.
در حاشيه: خيلى فورى. اداره شمال فورا اقدام نماييد.ر
چشمه: سازمان اسناد ملى ايران

مركزى حكومت توركمن جمهوريتينى
يـيقماق اوچيـن قـشون سـوريـــــأر

تورکمن توپراغینی غانا چایقان ارضاشانینگ 3 گنرالی.ر
ساغدان: سرلشکر آمان الله جهانبانی- سرتیپ فضل الله زاهدی و
خراسان لشگری نینگ باش کاماندیری جان محمدخان امیر علایی

ايران حكومتى، توركمنلرينگ برك آياغا قاليپ دورانديقلارينا گؤز يـتـيرندن سونگ اولارينگ ديره نيشينى(ر مقاومتينى) سينديرماق اوچين، اولارينگ اوستونه قشون سورمگـى پلانلاشديريار.ر
شول بير وقـتينگ اؤزينده آسترابادينگ حأكيمى تــــــوركمن حان- بگلرينىنينگ آغــــزلارينى آلارتماق اوغـروندا هر حيل مكيرليك اديپ باشلايار. حأكيم اؤز وكيلينى كـــــوميش دفأ عثمان آخونينگ يانينـــا ايبريپ، اونى پول بيلن ساتين آلماق ايسلأپدير اما حأكيمينگ بو حيله سى باشا بارماندير. آستراباد حأكيــــــمى اردلان حان، كوميش دفه لى آتــــاحــان سردارى گنگش اتمك بـهــاناسى بيلن شـــهــــره چاغــيريار. آتـــا حان گليأر، گوررينگ- ينگ اورتاراسيندا حأكيم بير زادا قهرى گلن يالى بولوپ، صحبتى كسيأر، آتــــــا حــــــان بـــــولسا اوبـــا دولانيار. نــامارد حأكيم اولارينگ يـــــولـــوندا قـاراويللار قــويوپ، آتا حان و يولداشلارينى شهرينگ 15 كيلومتر قايرا يانيندا، شادفـه اوباسى نينگ ايلرى يوزينده آتيپ اؤلدورديأر. حأكم بو جناياتى آتابيلارينگ اوستونه آتيپ، اولارينگ آراسيندا تيره- طايپا دعواسينى توتاشديرماغى مقصد ادنيـپدى.ر
شولار يالى پــرووكــــــاسيـون(تحريك اديجى) و شانتاژلار آز بولماندى، اما توركمن يولباشچيلارى اولارا قولاق قآبارتمان آغزى بيرليگينى برك قوراماغى باشاريپديرلار.ر

تهرانـدا چاپ بوليان " فكر آزاد" روزنامه سى اؤزىنينگ 1924- نجى يئلينگ 27- نجى ژوئن آيئنداقى سانيندا مـاراوادپـأنگ قــــولايئندا سرهنگ مهدى حانينگ قشونى بيلن توركمنلرينگ چاقــنــاشـــانــديــغــيــنى و شوندا 10 ساغاتلاپ سوْره ن سؤوشده توركمنلرينگ چيم- پـيتراق اديلنديگينى "تــلگرافى خبر" دييپ چاپ اديپدير. شول خبردا مهدى حان غاتى اؤوينجنگ ليك بيلن توركمنلرينگ پريشان ياغدايا دوچار اديلنديگينى بيلديريپ:ر

" ماراوادفه آلناندان سونگ يموت گؤكلنگ نأمه اتجكلرينى چاشيرديلار. ياراشيق بارادا گوررينگ ادمك اوچين بيرنأچه ياشولى شول ساندان كريم ايشان يانيما گلدى... من امــام[رضـا] سيغـينـيپ حركت اده رين و انشاالله شو غولايدا توركمنصحرادا آسوداليغى برقرار اده رين و خراسان قشونينى سردار سپه نينگ[ارضاحانينگ] يانيندا باشى ديك ساقلارين. شو خبرى آلار-آلماز توركمنلرينگ بويون بولانديغيندان و ماشات- تهران يولونينگ آچيلانديغيندان ايلاتى حاباردار اديپ بيلرسينگسز."[11]ر

ايران قشونى نينگ خراسان بؤلومى نينگ بو پانگ كلــّه كامانديرى نينگ تلگرافى تهرانا باريپ بارمانگقا، توركمنلر خراساندان يوللانان قشونى نينگ اوستونه چوزوپ اولارى چيم- پيتراق اديأرلر، شوندا ايكى توپ بيلن 4 مسلسل توركمنلرينگ الينه دوشيأر. مهدى حان 30 سانى آدمدان عبارات توپارى بيلن زوردان بجنورده غاچيپ آتيار.ر
مهـــــدى حانينگ هجومى شاوسيزليغا اوچــــــــراندان سونگ خراسان لشگر بؤلومينى نينگ باشليغى 16-14 ژوئن/اییون آراليغيندا قائن- سيستان توپارلاريندان دوْزيلن اولى بير آتلى هم- ده 8 مسلسل بيلن ياراغلانان ايكى گروهانى دؤره ديأر.ر
ر1924- نجى يئلينگ سنتیابرينده بجنورد بيلن گؤكلنگ آراليغيندا400 آدمدان عبارات توركمن آتلى لارى 3 مونگ عسگرلی ايران قشونينا چوزيپ، اولارا آغير ضاربا اوروپ، تهران- ماشات آراسينى كسمگـى باشاريپديرلار.ر
توركمنلرينگ باتيرغايليق بيلن سوُوشيأنديكلرى ايران حاربيلارينى قورقـوزيپ باشلايار. اولار توركمنلرى آسوداليغا چاغيريپ، اؤزلرىنينگ پاراحات سؤير آدملارديقلارينى نيغتايارلار. بو باباتدا گوندوغار ايران قشون بيرليكلرىنينگ باشليغى طاراپـيندان 1924- نجى يئلينگ 23- نجى سپتامبرينده توركمنلره يوزلنيپ بير بيلديريش يايراديليار. اوندا شئيله دييليپدير:ر

ر« بيزينگ اولارا دوشمان دألديگيميزى توركـمنلر بـيلمه ليدير، شونگا گؤرأ گوندوغار قشون بيرليكلرى اولارينگ يوق اديلمگينى اؤزينه بويسانچ سايمايار."ر

ر1924- نجى يئلينگ 20- نجى اكتبرينده آستراباد حأكيمى، ياراشيق باراسيندا ماصلاحات اتمك اوچين عثمان آخونى شأهره چاغـيريار. عثمان آخونينگ اؤزى گيدمأن يرينه 4 سانى ياشولى وكيلينى ايبريأر. شوندا ياراشماق اوچين توركمنلر اؤز شرطلرىنينگ شولاردان عبارتديغـينى بيلديريأرلر:ر

ر1- توركمنلرينگ ياراغلارى اولارينگ الينده غـالمالى؛
ر2- بوتين توركمنصحرأنينگ حاوپسيزليغى (امنيتى) توركمن جمهورييتى نينگ اختياريندا بولمالى؛
ر3- باريپ 1922- نجى يئلدا ايران قشونينا قوللوق اتمك اوچين آلنيپ گيديلن 22 سانى توركمن آتلى لارى غايتاريليپ بريلملى.ر

آستراباد حأكيمى بولسا توركمنلرينگ آراسينا سيغينان 4 ايرانلى نينگ اؤزلرينه بريلمگينى طالاب اديأر.ر
ماصلاحاتدان بير نتيجه چيقمانسونگ، هر ايكى طاراپ اورشا تاييارليق گؤريپ باشلايار. مركزى حكومت دکابرآيئندا گونورتا ايراندا ياشايان عـربـلرينگ باش توتانى شيخ خزعل آدلى سردارى بويون اگديرندن سونگ، 1924- نجى يئلينگ سونگوندا توركمن توپراغـينا قشون سورمأگه دولى تاييارلانیار.ر
ايران مجليسى نينگ قرارى بيلن 1925- نجى يئلينگ 14- نجى فورالیندا "سردار سپه" لاقاملى ارضاشاه يوردينگ قشون باشليغينا بللـنيأر. اول بو قارارا دايانيپ شول يئلينگ ژوئن(خرداد) آيئندا مركزلشن قشون بيرليگينگـى دؤره تمك اوچين 20 ياشينا يـتـن ايرانلى ييگيتلرى قشون قوللوغينا چاغيريار. شوندان سونگ توركمنلره غارشى برك چأره گؤرمگينگ اوغـرونا چيقيپ، گوندوغار قشون بيريليگـى نينگ باشليغينا جان محمد حان ديـين بير ياش افسر گتيريليأر. اول 1925- نجى يئلينگ 6- نجى فورالیندا(بهمن) آيئندا ماشادا باريار. ظاليمليقـدا هم دونگ يوره كليكده بو يرده ياقاسينى تانيدان جان محمد حان، توركمنلرينگ گؤره شينى دربى- داغين اتدجكديگينى آچيق بيان اديأر.ر
توركمنصحرأنى حاربى غاباودا ساقلاپ دوران حكومت، توركمنلرى آياقدان دوشورمك اوچين 1925- نجى يئلينگ بهاريندا بير بيلديريش يايراديار. شوندا شئيله ديليپدير:ر

"اعليحضرت رضا شانينگ ساياسيندا توركمنصحرأده آسوداليق حكم سوريأر، باسماچيلار دربى- داغين اديلدى. موندان بويانا سؤديگأرلر و تأجرلر توركمنصحرأ گيديپ سؤودا اديپ بيلرلر، يؤنه حأضير توركمنصحرأ قاباودا ساقلانيانى اوچين تأجرلر حاربى حأكيملردن گچيش روغصات آلمالىديرلار، يوغسام اولار توركمنصحرأ قـويبريلمز."ر
شئيله ليك بيلن حكومت بير طاراپدان صحرانى غـاباودا ساقلايانديغينى، آيرى طاراپدان اول يرده عـاداتدان داشارى ياغـداى(حكومت نظامى) دوزگونينى گيريزنديگينى، هم- ده صحرا گيرمك اوچين حأكملردن يؤريته روغصات آلينمالى ديغينى اقرار ادیأر.ر
ر1925- نجى يئلينگ 10- نينجى مارت آيئندا مركزى حكومت مهدى حانينگ باش توتانليغيندا2 سانى حاربى اوچاق، 700 آدمدان عبارات ياراغلى توپارى، 4 سانى توپ بيلن 4 سانى مسلسلى بجنورده يوللايار. جان محمد حان تهرانا چاغـيريليپ، توركمنلرينگ گؤره شينى باسيپ ياتيرماق اوچين یؤریته بويروق آليپ شول يئلينگ 2- نجى آگوستيندا ماشادا اؤوريليأر.ر
بو ياغـدايلاردان خبرلى بولان توركمن يولباشچيلارى حالقينگ آغـزى بيرليگـى و اونونگ نتيجه سينده اؤز-اركين توركمن دؤولتينى قوريپ بولجاق يالى ايسلگلرينگ اوستونده آياق ديره يأرلر. توركمنلرينگ گؤره شى، نفــس ســردار هم الله يار حان يالى باتيرلارينگ قوشولماغى بيلن حاص باد آليار. اولار چم گلن يرده ايرانلى لارينگ قشون بيرليكلرينه پارتيزانليق تاكتيكى بيلن ضاربالار اوريارلار. توركمنلرينگ ياغـدايئنى هم استراتژيك نوقاطلارينى اؤوره نمك اوچين جان محمد حان، سرهنگ ايرج حان دیین افیسری 1500 آدمدان عبارت قشونا يولباشچى اديپ، توركمنصحرا ايبريأر. شئيله- ده 28- نجى مارتدا بجنورد حانلارى شول ساندان باقر حان حكومت بيلن گليشن ايلالاشيقلاريندا، توركمنلره غارشى اورشدا ايران قشونا ياردام برجكديكلريه سؤز بريأرلر. توركمنلر، ايرانلى لاردان اؤنگ حركت ادمك ماقصادى بيلن 9- نجى مايدا بجنوردا چوزيارلار و قشون قرارگاهلارينى دارغاديپ باشلايارلار. ياريم گونلأپ اوزاغا چكن اورشدا حكومت اولارينگ اوستونه حاربى اوچارلار بيلن بومبا ياغديريار، توركمنلر و اولارا ياردام برن شادلولار ايزا چكيلملى بوليارلار. الله يارحانينگ توپارىنينگ حاربى سركرده سى ملا داوىنينگ آيتماغينا گؤرأ بجنورده اديلن چوزوشا سافار مرگـن، دردى حان گؤكلنگ، آقا مأد حان يموت، جان مأمد حان گؤكلنگ يالى سركرده لر يولباشچيليق اديپدير. " شفق سرخ" روزنامه 12- نجى مايدا توركمنلرينگ حركتلرينى باسيپ ياتيرماق اوچين اورش وزيرىنينگ، تهراندان يؤريته "پهلوى هنگـى" بيلن ماشاتدان يونكرز آديندا 2 سانى حاربى اوچاغـى يوللانديغينى يازدى. بو خبرى بريتانيانينگ "تايمز" روزنامه سى هم تاصصيقلاپدير. توركمنلر چأره سيز بجنورد غاباوينى ترك اديپ ايزا چكليملى بوليارلار. بو خبری 21- نجى مايدا تهران دؤولتى نينگ رسمى بيانيه سى هم تاصصیقلاپدیر.ر
توركمنلرينگ اؤزاركينليك اوغـرونداقى گؤرشلرى، ايرانينگ مجليسينده هم آرا آلنيپ ماصلاحاتلاشيليپدير. شيخ

العراقين زاده آدينداقى مجليس وكيلى، 12- نجى مايدا اؤز چيقيشيندا «داشارى يورتلارينگ[شوروىنينگ] قـُورجالاماغى (تحريكى) بيلن آياغا غالان توركمنلرى چالتليقـدا باسيپ ياتيرمالى» دييأر. اديل شو بير واقــــتينگ اؤزينــــده "تـــجدد" روزنـــــامه سينى نشر اديــــــأن بو آدم 13- نجى مايدا « فتنه چيلرينگ[توركمنلرينگ] سونگقى اؤيجوْگـى دارغاديلدى» آدلى مقالاسيندا آچيقدان-آچيق ارضاحانى توركمنلرينگ اوستونه يؤريش قـورناماغا چاغيريار. اول حكومتينگ آستراباتداقى آليپ باريان ايشينى اؤويپ، بو يرده آسوداليغى! اوپجين ادمأگه چاغيريار.
ر1925- نجى يئلينك ماى آيى نينگ آياغـيندا تهراندان آسترابادا گلن سرهنگ احمد خان اؤز توپارلارى بيلن بندرگز-آستراباد آراليغينداقى يولدان قشونينگ آرقايئن گچمگـى اوچين اول يرده آبادانچيليق ايشلرينى آليپ باريار. آسترابادينگ حاربى حأكيمى سرهنگ حكيمى و بو يردأكى قشون باشليغى ژنرال محمد حسين خان توركمنلره غارشى آلنيپ باريليان سؤوشه اؤرأن چينلاقاى غاتناشيارلار. " ستاره ايران" روزنامه سى نينگ 116- نجى سانيندا (31 ماى 1925) دميرغازيق بريگاده سى نينگ (توپارىنينگ) بيلديريشينى نشر اديپدير. شوندا 19- نجى مايدا استرابادينگ قـولايئندا، محمد آبادينگ يانينداقى سؤوشده 200 سانى توركمنينگ اؤليپ هم يارالى بولانديغينى بيلديريليأر. "روزنامه ايران" و "كوشش" هم ايران قشونى نينگ اوستونليكلرى باراسيندا چيشيريپ خبر بريپديرلر.ر
بجنورد طاراپـيندان گليأن قشونينگ اؤنگونى آلماق اوچين، بو طاراپه هجوم ادن توركمنلرى ايزينا سرپـيكديرمك اوچين ماشاتداقى بوتين قشون بيرليكلرى، حتى داشارى يورتلى ايلچى حانالارينگ اؤنگونده غوللوق اديأن بيرليكلر چاغيريليار. آلمانلى اوچاق سوارلار(خلبان) 18- نجى مايدا 23 گزك توركمنلرينگ اوستونه بومبا ياغـديريار. انگليس روزنامه سى "تايمز" ينگ 5- نجى ژوئن ده برن خبرينه لايئقليقدا دوشنبه گوندأكى بمبا آتيشيقدا جمعى 30 توركمن هلأك بولوپدير.ر

آگوست آيى نينگ 2- سينده تهراندان ماشادا دولانيپ گلن جان محمد حان بير بادا توركمنلرينگ اوستونه چوزمان، اولارى ياراشيغا چاغيريار. توركمنلر دوش گلن فرصتدان پـيدالانيپ اؤز ايسلگلرى نينگ يرينه يتيريلن واقـتيندا ياراشيق باراسيندا گوررينگ اديپ بولار دييأرلر. اولار ايسلگلرى نینگ شولاردان عباراتدیغینی معلوم ادیأرلر:ر

ر1- ايران قشونى حايال ادمأن توركمن توپـراغـيندان چكيلملى
ر2- توركمنلرينگ اؤزاركينليگـى رسميته تانيمالى

اورش اوقیپلاری نینگ اونچاقلی گویچلی دأدیگینه گؤز يـتيرن توركمنلر، 1925- نجى يئلينگ20- نجى مايئندا كوميش دپه ده آق ساقغاللار شوراسى نينگ 2- نجى قورولتايئنى گچيريأرلر. اوندا، حكومتينگ توسساغـيندا اوتوران توركمنلر هم- ده بجنوردلى كردلرينگ باشليغى معزز حان، بوشاديلماسا اولى قـوزغالانگ تورجاقديغى بيلن حكومته يوزله نيلمگـى قرار اديليأر.ر
توركمنلر بيلن جان محمد حانينگ آراسينداقى گپله شيك 20 گون اوزاغا چكيأر(مايئنگ ييگريمسيندن ژوئن آيى نينگ باشينا چنلى). بو گپلشيكلردن هيچ حيلى نتيجه قازانيلمايار، سبأپ جان محمد حانينگ ماقصادى ياراشماق دأل- ده وقت غازانماقدى.ر
جان محمد حانينگ مكيرينه دوشـنن توركمنلر اؤز يارانلارينى توپلاپ، شيرواندا يرلشن قشون بيرليكلرينه هجوم اديأرلر. ياغداى دورا- بارا توركمنلرينگ زيانينا قوتارياردى. شادلو كردلرينگ حانلارى جولاى آيئندا گوندوغار قشونينگ باشليغينا هم- ده ماشات روحانيلارينا يوزلـنيپ اؤزلرىنينگ توركمنلر طاراپـيندان آلداديلانديغينى هم- ده قاتى اؤكونچده ديكلرينى بيلديريأرلر.ر
جولاى آيئندا اومچلى اوباسيندا يئغناشان توركمن يولباشچيلارىنينگ آراسيندا سؤوشى دوام اتديرمك يا- دا بويون بولماق يالى ايكى فكر اورتا آتيليار و شول اساسدا يولباشچيلار ايكى توپارا بؤلونيأر. يؤنه مونگا قارامازدان كؤپليك توركمنصحرادا اؤزباشداق دؤولت قوراليانچا گؤره شه دوام برديرجكديكلرينى آيديارلار.ر
ر1925- نجى يئلينگ 31- نجى جولايئندا مركزى حكومت توركمنلره گؤزداغـينى برمك اوچين تهراندا توسساغـدا ياتان 75 توركمنى آتيپ اؤلدوريأر(ه. آتايف). آستراباتدا قورلان حاربى دادگاه گؤز قـيرپمان توركمنلرى اؤلومه حكم اديأردى. بو دادگانينگ چيقاران قرارى بيلن 65 توركمن آتيليپ اؤلدوريليأر. بو ايشلرينگ أهليسى، تأزه پادشانينگارضاشانينگ) حكومتی نينگ پايه لارينى بركيتمك اوچين اديليأردى.ر
دؤرأن ياغـداى توركمن يولباشچيلارىنينگ آراسيندا حاوپ ساليپ، كأبير تيره باشليقلارى اؤز وكيللرى حؤكمينده جان محمد حانينگ اوستونه ايبريپ، قـوزغالانگچيلاردان! آرالاينى آچيانديقلارينى بيلديريپديرلر. توركمنلره هيچ زات ديمه جكديگينه قرانا آنت ايچيپ، اونگا اؤز مهرينى باسان جان محمد حان، توركمنلرينگ اوستونه چوزوپ گلن ماحاليندا عهد- پيمان، قسم و آنتـينا وفا قـيلمان اولاردان قانلى اؤج آليار.ر
توركمنلرينگ بيرلشيگـى دارغابرديگيچه، مركزى حكومت آستراباتدا يرلشديرن قشون سانينى آرتديرياردى. 1925- نجى يئلينگ 2- نجى اكتبرينده عـربـلرينگ حركتينى قانا چايقان ژنرال فضل الله زاهدى بندرگزه گليأر. اول توركمنلرينگ آق ساقغاللارينى يانينا چاغيريپ، ياراغلارى تافشيرماق اوچين 3 گون مهلت بريأر، بولماسا قشونينگ حركته باشلاجاقديغى بيلن حايبات آتيار. آق ساقغاللار 15 گون مهلت ديله يأرلر، زاهدى مونونگ بيلن ايلالاشمايار. اول شول گونى دميرقازيق قشون بيرليگـىنينگ باشليغى كاپـيتان عبدالله حانى كوميش دفأ ايبـريپ، جافاربايلارى بويون بولماغا و 7 گونونگ ايچينده ياراغلارى تافشيرماغا چاغـيرتيار(سونگ ياور عبدالله حان توماج آدى بيلن تانيلان بو آدم كوميش دفأنى قانا چايقاپ، بو يرى باسيپ آلاندان سونگ حاربى حأكيم بوليار، اونونگ آصلى توركمن بولماسا- دا 1960- نجى يئللاردا توركمنلرينگ آديندان مجيلسه وكيل بولوپ گيديأر).ر
حكومت حالقى روحـدان دوشورمك اوچين پروپاگاندا (تبليغى) ايشينى- ده دوام اتديريأردى. ايران قشونىنينگ باش ستادى طاراپـيندان توركمنلره يوزلـنيپ 3 سانى بيلديريش يايراديليار: بيرينجى بيلديريشده ژنرال زاهدى، دؤولـتينگ بو يرده آسوداليغى برقرار ادمك اوچين قشون سوره نديگينى نيغتاپ، ياراغلارينگ 7 گونونگ ايچينده تافشيـــريـــلماغى ايسله يــأر. ايكينجى بيلديريشده عمومان توركمن حالقينا يوْزلـنيپ، اولارينگ هم اديل باسماچى و قالتامانلار!! يالى يوق اديلمكلرينى ايسلمه يأن بولسالار ياراغلارى تافشيريپ، دؤولته بويون بولماغا چاغيريليپدير.ر
اوچونجى بيلديريش گؤره شيأن توپارا يوزلـنيپ، حايال ادمأن بويون بولماسالار اولارا دينگه اوق بيلن جوغاپ بريلجكديگـى بيلديريليـپدير.ر
بو بيلديرشلر انقلابچيلارى تآبدان دوشورمه يأر. 1925- نجى يئلينگ 4- نجى اكتبرينده 150 آدمدان عبارات يولباشچيلار كوميش دفه ده عثمان آخونينگ اؤيونده يئغنانشيپ، دؤولتينگ برن 7 گون اولتيماتومى باراسيندا گنگشيأرلر. يئغناقدا نفس سردار آچيقدان-آچيق ياراغا، ياراغ بيلن جوغاپ بريلمگينگ طاراپـيندا دوريپ، اولارا بويون اگملى دالديگينى ايديار. اما ايران بيلن سؤودا اديأن بايلار بويون بولماغـينگ طاراپـينى توتيارلار. ييغناقدا توركمنلرينگ بويون بولماجاقديقلارينى بيلديرمك اوچين 3 آدمينگ بندرگزه ايبريلمگـى بيلديريليأر.ر
ايران دؤولتى، ارضاشانى حاص قاهريمان اديپ گؤركزمك اوچين حاوليغياردى شونگا گؤرأ توركمنلرى بويون اگديرمك اوچين كؤپ مقداردا پول صرف اديپ، حتى حاربى اوچارلار يوللايار. قشون باشليغى زاهدى حايال ادمأن 2- نجى اكتبرده هجوم فرمانينى چيقاريار. 5- نجى اكتبرده 2 سانى حاربى اوچار كوميش دفه بيلن ساللاخ اوباسىنينگ اوستوندن اوچوپ اول يرلرى بمبالايار. هجومينگ 2- نجى گونينده ساللاخ اوباسى نينگ قـولايئندا اسير دوشن 8 توركمن ديرى- ديرى اودا ياقيليپ اؤلدوريليأر.[12]ر
گؤره شينگ باش توتانلارى عايال، اوغلان- اوشـــاقــلارينى بالقانا ايبريأرلر. كأبير ياشولى آدملار هم انه لر يولدا ياداوليقدان عاذاپ بارينى گؤريـپديرلر، اما الى ياراغ توتان كيشلر قاليپ اؤز توپراقلارينى قوريـپديرلار.ر

ر1925- نجى يئلينگ 6- نجى اكتبرينده بندرگزه گيدن وكيللر، ارته سى گون دولانيپ، قشون باشليغى نينگ گؤزى نينگ اوتدان دولوديغينى و توركمنلردن غاتى اؤج آلينجاقديغينى بيلديريأرلر. شئـيله- ده قشونينگ دينگه 9- نجى اكتبره چنلى مهلت برنديگينى آيديارلار. 8- نجى اكتبرده يولباشچيلار بأش يوسغا اوباسيندا اويشوپ، ياراغلارى نينگ تافشيرجاقديقلارينى بيلديريأرلر.ر
روس يازيجيسى آلكسیـنكوف- ينگ " توركمنلر- كردلر قوزغلانگـى" آدلى كتابيندا يازماغينا گؤرأ عـثمان آخون گپله شيك گچيأن گونلرده(6-2 اكتبر آراليغيندا بير طاراپدان بويون بولماغى اؤنگه سوریپ، آيرى طاراپدان ماصلاحاتا گلنلره برك دورماغى تافشيرانميش. شونگا گؤرأ حالق دورا- بارا اونونگ يانيندان آیریلیپ نفس سردار هم الله يار حانينگ داشينا اويشيأرلر. نفس سردارينگ آتلى لارىنينگ سانى 2000 ه يـتيـپدير.ر

توركمنلرينگ ينگيلشى

ر1925- نجى يئلينگ 9- نجى اكتبرينده حكومتينگ برن اولتيماتومى تمام بئلاندان سونگ قشون 4 ياندان توركمن توپراغينا چوزويار. 350 آدمدان عبارات پهلوى هنگـى غاراسوودان كوميش دپه، حوجه نفس و آق قالا طاراپ يؤريشه گچيأر. ژنرال زاهدى نينگ یولباشچیلیغیندا بولان بو توپار 10- نينجى اكتبرده حوجه نفس دن گچيپ، كوميش دپأنى باسيپ آليار. بو يـنگيش باراسيندا "كوشش" روزنامه سى آغـيز دولدوريجى حددن آشا يالان- ياشريق خبرلار بيلن توركمنلرينگ ينگليپ، توپار- توپار اسير دوشن ديكلرينى يازيار. "ايران" روزنامه سى هم- ده "تايمز لندن" 16- نجى اكتبرداقى سانلاريندا چاقناشيقلارينگ يوز برنديگينى يازيپديرلار. ساللاخ اوباسى نينگ قولايئنداقى چاقناشيقدا يـوزه قولاى ايرانلى عسگر اؤلدوريليأر[13]. مونگا ژنرال زاهدى نينگ حاص قاهارى گليپ، اوبانينگ ياقيلماغـينى بويوريار. اوبا ياقيليار، اوى، مال- قارا، حالى- حالچه، آنبارداقى آرفا- بوغـداى همه سى اود بريليأر. اوبا سونگرا ژنرال زاهدىنينگ لاقامى بولان "بصير ديوان" دان آلنان "بصير آباد" آدى داقيليار.ر

آسترابادينگ قشون باشليغى سرهنگ حكيمى نينگ باش توتانليغيندا آق قالا طاراپ ايبريلن توپار، ايلايتا- دا منوچهرخان اميرپاشايىنينگ توپارى 9 ساغات آتيشيقدان سونگ آق قالانى باسيپ آليار. 19- نجى اكتبرده توركمن آتلى لارى كوممت غاويزينگ قولايئندا ايرانينگ قشونينا يـيتى ضاربا اوريالار
ر1925- نجى يئلينگ 23- نجى اكتبرينده جان محمد حان قشون بيرليكلرينى بجنورتدان، توركمنصحرا يوللايار. اول، لشكر سوم (اوچونجى قشون توپـــارى) دن بيـــر مــونگ عسگرى تهران- ماشات يولونينگ غوراغـى اوچين ساقلاپ، يؤريته توپارى بيلن گؤكلنگ لرينگ اوستى بيلن توركمنصحرا حركت اديأر. الله يارحان سردارينگ يولباشچيليغينداقى گؤكلنگ آتلى لارى غارابالقانينگ قولايندا حكومتينگ قشونى بيلن چاقنيشيار. الله يارحانا كمك برمك اوچين نفس سردار و قسير امـِن حانينگ آتلى توپارى گليپ يـتيأر. ايرانينگ 4- نجى توپارينا (لشكر چهارم) سرهنگ على اصغر جهانبانى كامانديرليق اديأر.ر
ر1925- نجى يئلينگ 25- نجى اكتبرينده توركمن آتلى لارينگ دوزومى(تركيبى) شولاردان عباراتدى:ر
نفس سردارينگ باش توتانليغيندا 2 مونگ جافارباى، گؤكى صوفى نينگ باش توتانليغيندا 2 مونگ آتاباى، الله يارحانينگ باش توتانليغيندا 500 سانى گؤكلنگ آتلى.ر
توركمن انقلابچيلارى دورا- بارا اوق- ياراغ يتمزچيليك حاوپـينا دوچار بولوپ، روحى تايدان پسليأرديلر. يؤنه مونگا غارامازدان استراتژيك تايدان أهميتلى بولان كريم ايشان دره سى توركمنلرينگ كنتروليندادى. ايرانينگ قشون باشليغى چأره سيز اكتبر آيى نينگ سونگوندا ياردامچى قشون بيرليگينى غارابالقانا يوللايار. الله يارحانينگ فكرينه گؤرأ ايران قشونى نينگ توركمنصحرا گيرمگـى نينگ اؤنگونى آلمالى ميش، يؤنه اونونگ بو تاكتيكينى بئـيله كى سردارلار قولدامانديرلار.ر
تهراندا ارضا خانى هرنأديپ تاغـتا چيقارماغا حاوليغيان فارس شوونيستلارى، "ستاره ايران" يالى روزنامه ده اونونگ توركمنلره قارشى باتيرغاى حركت اديأنديگينى يازيپ، قشون باشليق ارضا حانى اؤويپ عارشا چيقاريارلار. بو روزنامه اؤزىنينگ 1925- نجى يئلينگ 28- نجى اكتبر سانيندا "توركمنلرينگ ينگليشى" آدلى مقالاسيندا شـيله يازيپدير:ر

«بيزينگ قشونوميز آستراباد جبهه سينده اولى ينگيش غازانديلار، بجنورد طاراپـيندان هجومه گچن سرگرد ابراهيم حان گروسى، باشدا غاباوا دوشدى اما اول تلفن/ بى سيم بيلن بجنورتدان هواپيما چاغيردى، اوندان سونگ توركمنلر بيردن-ايكأ بويون اگيپ باشلاديلار... تركمنها آلجيراپ باشلاديلار، اولار نيرأ گيتسه لر مسلسلينگ و توپـونگ اودى بيلن غارشيلاشيارلار. بيزينگ قشونوميز توركمنلرينگ دريا طاراپ غاچماقلارينا روغصات برمه يأر... اوچارلاريميز اولارينگ اوستونه بمبانينگ يانى بيلن بويون بولماغا چاغيريان بيلديريشلرى آتيار. اولار نيره ده توپلانسالار بيزينگ اوچارلاريميز اولارينگ دپه سينده تاييار بوليار. شونگا گؤرأ اولارا بويون بولماقدان باشغا يول قالمايار.»ر

ر1925- نجى يئلينگ 31- نجى اكتبرينده اوق- ياراغـينگ قوتارماغى ضرارلى، توركمنلر ائمغير صحرأنينگ ايچينه چكيلمأگه مجبور بوليارلار. شئيله ليك بيلن بجنورتدان گلن قشون بيلن آستراباتداقى قشونينگ بيرلشمگينه يول آچيليار. حكومتينگ توركمنصحرا يوللان 3 توپار قشونى 1925- نجى يئلينگ 1- نجى نویابرينده كوممت غاويزا گيريپ، دينگ- ينگ اوستونده شاغال مسليگينى اديپ، ينگيشلرينى بايرام! اديأرلر.ر

کوممت غاویزینگ اوستوندن اوچوپ باریان حاربی اوچار و مناره نینگ یانیندا بایرامچیلیق ادیأن ایران حاربیلاری (12 آبان 1304 کوممت غاویزینگ باسیلیپ آلینیشی)

ر1925- نجى يئلينگ 8- نجى نوامبرينده الله يار حان، قسير امن حان و نفس سردارينگ يولباشچيليغينداقى آتلى توپار، توركمنيستانينگ بايات حاجى اوباسينا گچيأر. بولاردان اؤنگ
7- نجى نوامبرده گؤكى صوفى، مأمدنفس(گؤك)، قـليچ حان (يولما)، بايرامدوردى (دويه جى)، ايليـق حان (قوجوق) داغيلار بو يره گليپديلر. عثمان آخون بولسا 12- نجى نوامبرده سرحددن آشيار. توركمن گؤره شجنگلرى نينگ باريسى 29- نجى نویابرده توركمنيستانداقى روس سرحد غاراويل لارى طاراپـيندان ياراغسيزلاديريليار.ر

توركمنيستانا سيغنان تاقمين 3 مونگ توركمن، چال اويوق، كؤكورجه، آجاپ، چكيشلر و اسنقولى ده يرلشديريليأر. توركمنلرينگ توپار- توپار توركمنيستانا سيغينشى باراسيندا ايرانينگ قشون باشليغى سرلشكر ارفع 1964- نجى يئلدا لندن ده انگليس ديلينده چاپ اتديران "ايران، 5 پادشانينگ دؤرانيندا" آدلى كتابيندا شئيله يازيپدير:ر
« من سنگر دفأنگ اوستونه چيقيپ، اليمدأكى دوربين بيلن توركمنيستانا سراتديم، كؤپ سانلى اؤى هم مال- غارانى گؤردوم، بولار بيزينگ اليميزدن قاچان يموتلاردى...»ر

اترك- گورگن توركمنلرى نينگ اؤزاركينليك اوغـرونداقى گؤره شى دکابر آيئنا چنلى دوام اديأر، دينگه شوندان سونگ مركزى حكومت، توركمنصحرأنى دولى كنترولينه گچيرنديگينى جار اديأر.ر
حكومت توكمنلردن غانلى اؤج آليپ باشلايار. انتـك غارشليغا اوق بيلن جوغاپ بريأر. كوميش دپه، اومچالى و بئـيله كى يرلرده توپار- توپار آدملار آتيلپ اؤلدوريليأر ، و كوميش دفه ده اسير دوشن توركمنلره اؤز اللرى بيلن اؤز غابيـرلارينى غازديريپ، آتيپ اؤلدوريأرلر. شول دؤويردأكى شهيدلردن بــورجــــــاق كلته، كؤچك كؤر، روم رومى يالى گرچك ييگيتلرى يادلاپ گچه يلينگ.ر

************

عـثمان آخونينگ سونگقى اقبالى

توركمنيستانا سيغنان عثمان آخون 1930- نجى يئللاردا استالين ينگ غانلى تصفيه سينده آتيليپ اؤلدوريلن بولمالى. كأبير ماغلوماتا گؤرأ اول ندرباى آيتاكوف- ينگ دؤورينده توركمنيستانينگ يوقارى شوراسيندا- دا ماصلاحاتچى بولوپ ايشلأپدير و سونگرا بو ايكى قهرمان بيله ليكده آتيليـپدير. 1985- نجى يئللاردا توركمنيستانا سيغنان توركمنصحرالى توركمنلرينگ « مدنى - سياسى اوجاغی نينگ» آكتيويستلرى، عثمان آخونينگ اقبالى و اونونگ مازارىنينگ نيره ديگـى حاقيندا توركمنيستان دؤلت باشتوتانلاريندان ماغلومات ايسله دى. يؤنه اولار بو بارادا هيچ حيلى جوغاب برمه ديلر. شول يئللاردا آشغاباتدا بوسغونليقدا يؤركأم، عثمان آخون باراسيندا اونونگ قيزيندان شو ماغلوماتى آلماغى باشارديم:ر
عثمان آخون توركمنيستانا گچندن سونگرا كوميش دپه لى غاراتاغـى و حاربى ماصلاحاتچيسى لألى حان بيلن مسكوه گيديپ، توركمنصحرأنينگ گؤرشى نينگ دوامى اوچين ياردام سوراپدير. سونگرا غاراتاغى ايرانا اؤوريليأر، لألى حان بولسا اسنقـوليدا سؤودا ايشلر بيلن مشغوللانيار. عثمان آخون آشغاباتدا كريم آدلى آذربايجانلى بيرسى نينگ اؤيونده کرینده یاشایار. كلته لرينگ آچ تيره سيندن اسنخـان اونونگ گنگشچيسيدى. توركمنيستانينگ مشهور تاريخچيسى همت آتايف، 1930- نجى يئللاردا آشغابادينگ مركزى پاركينده ساقغاللى سيريلان عثمان آخونى گؤرن آدملارينگ بارديغينى مانگا گوررينگ بريـپدى.ر
عثمان اؤزىنينگ ايكى سانى عيالى بيلن توركمنيستانا گچيأر. ايلكينجى عيالى گلن بادينا آرادان چيقيار و آشغابادينگ ر«گل بى بى» آدينداقى قـونومچيليغيندا جايلانيار. اوندان مريم آديندا بير قيز غاليار. اول آشغابادينگ دمير يول استانسیاسی نينگ/ واکزال ینگ قولاينداقى محله ده ياشاياردى(1988). عثمان آخونينگ جمال آدينداقى تاتار عيالى، آخون اؤلندن سونگرا باشغا بيرىنينگ عيالى بوليار. اوندان بولان قيز آشغابادينگ «وارشاوسكى» كؤچه سينده ياشاياردى. عثمان آخونينگ جمال دیین عياليندان بولان صالخ دان، سعيده آديندا قيزى- دا اشغابادينگ كؤشى محله سى نينگ ياقيندا ياشاياردى.ر

*********

حورماتلی اوقیجی !ر

اینها بیز 1925-1916- نجی یللار آرالیغیندا تورکمنلرینگ اؤز ارکینلیک اوغروینداقی گؤرشینی غیسغاچا بیان اتدیک. سیز شوندا حالقمیزینگ مردانه اوغوللاری نینگ اؤز واطانلارینی غوراندیقلارینا، دؤره بتپ حرکت ادندیکلرینه آزدا- کأنده گؤز یتیرن بولسانگیز گرک.ر

یـــــؤنــــــه اؤزلری نینگ هم- ده آبرایدان غاچان سیاسی توپارلاری نینگ پورسان، برچأن ایدئولوگیالارینی، حاص دوغروسی من- منلیک ساتماغی، اؤزلرینه « بیز- ده باردیریس» دیدرمک اوچین حالقمیزینگ جمهوریت غورماق اوغروینداقی گؤرشلرینی نینگ اوستوندن حاپا دؤکوپ اونگا میجابات آتماغی بیر زاتچا گؤرمه یأن تورکمن سوماقلار سونگقی واقتلاردا چیرشان چیرشیقلاری بیلن یئنه بیر گزک اؤز حاقیقی کشپلرینی حالقیمیزا آچ-آچان گؤرکزدیلر. نأمه میشین تورکمنلر ارضا شاهـه سالغیت تؤله مأندیکلری اوچین اولارینگ شئیله جزالاندیریلماغی دوغری اکن. نأمه میش شول دؤورده تورکمنلر «ایلی- قومی» فرماسیون دا یاشاندیقلاری اوچین جمهوریت غوراماغا عاقیللاری چاتمالی دألمیشین. آ- بیز بیلن غونگشیلیقدا یاشایان حالقلاردان حایسیسی تورکمنلردن اویتگه شیگرأک فرماسیون ده یاشاپدیرلار- دییپ آیداسیمیز گلیأر.ر
قولایدا یازیلان بو تـه تللی ماقالا یوقاری بها برنلر- ده اونونگ آوتوری یالی جوغاپکأردیر.ر

بیز اولار اؤزلری نینگ سؤیوپ، شول دیلدن باشغاچا یازیپ- بوزوپ بیلمه یأن دیلده بار بولان بیر ناقیل بیلن سؤزومیزی جمع لأسیمیز گلیأر:ر
ر« هر کس که نداند و بداند که نداند لنگان- لنگان خر خویش به مقصد برساند.ر
هر کس که نداند و نداند که نداند ابد الدهر در جهل مرکب بماند.»ر

¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤

ر[1] شول دویرده ایراندا و عمومان آسیا حالقلاری نینگ اؤنگده باریجیلاری روحانیلاردان دوریاردی. ایرانداقی

مشروطه انقلابینا- دا سید حسن طاباطبایی یالی روحانیلار یولباشچیلیق ایدیپدی.ر
ر[2] مخابرات استراباد. مقصودلو. ج 2 تهران 1365

[3] Hummat Ataýev: Eýran Türkmenleriniñ milli Azatediş gozgalañy
[4] İttelaat gazeti. 1933-nci yıl. 7-nci oktobr sanı
[5] Turkmenovedenie jurnaly. Aşgabat 1927. san 7
[6] H.Ataýev: Eýran Türkmenleriniñ göreşi
[7] Gürgen jülgesinde. Brezkin. Daşkent. 1931 (rusça)

ر[8] تاریخ ارتش ایران جلد اول
ر[9] عمر قويونلى نينگ اوغلى عثمان آخون(جافاربايلارينگ قويونلى كؤر تيره سيندن) بخارادا دينى علم آلان آدم. اول توركيستاندا(خيوه و بخارادا) آزاد-اديش حركتلر بيلن تانشيپ، كوميش دفأ اؤوريليپ گلـنده توركمنلرينگ حاق- حقوقلاريندان آرقا چيقيار. اول توركمن بالالارى نينگ سوادلى بولماغى يولوندا هم آلادا اديپ، مكتب آچيار.ر

ر[10] اومچالی ده گچیریلن بو قورولتایا غاتناشان حوجانیاز حان (مرحوم حاجی خان اوغوزی نینگ دأده سی) و سرهنگ ساپار خطیبی اؤز یاتلامالاریندا گوررینگ بریپدیرلر.ر

[11] H.Ataýev. S.51

ر[12] آنناگلدی آچ ینگ اگیندشی جنگل کلته دن آلان ماغلوماتیم
ر[13] ایرانلی عسگرلرینگ اؤلن یری یانگی قولاییا چنلی سالاخ اوباسی نینگ گونباتاریندا دپه جیک لر بولوپ گؤرونیأردی.ر

آق مئراد گورگنلی

تاریخ علیملارنینگ کاندیداتی